منزلگاه بیست و چهارم؛ آثار تاریخی کرج

گروه میراث فرهنگی و هنرهای سنتی، هرسال با فرارسیدن بهار طبیعت و تعطیلات نوروز که پیش درآمدی است برای تعطیلات طولانی تر تابستان و زمان استراحت بچه مدرسه ای ها و خانواده ها و از این ها مهم تر با بهبود شرایط جوی و تلطیف آب و هوا در نیمۀ نخست سال، مسافرین کوله بارشان را بر دوش گذارده و به راه می افتند.

به گزارش بولتن نیوز، دراین راستا سفر می ­کنیم به جای جای شگفت انگیز ایران که شاید از نظرمان پنهان مانده باشند. باشد که با مطالعۀ این نوشته­ های توصیفی، شور سفر و از نزدیک تماشا کردن این گنجینه ­های وطن در ما زنده گشته و رهسپار منزلگاه ­های ناشناخته شویم.

در این منزل قصدداریم با سفری به مناطق اطراف پایتخت، درخصوص آثار باستانی این منطقه  صحبت کنیم.

آثار تاریخی کرج

شهر کوچک کرج در 6 فرسنگی مغرب تهران دارای بناهای تاریخی زیبایی از آغاز دوران قاجاریه است که در نوع خود منحصر به فرد می باشد. در شهریار نیز بقایای آبادی های تاریخی عهد ساسانی وجود دارد که در این جا معرفی می گردد.

بنای تاریخی کرج

این بنا ساختمان اصلی و اولیه ی آغاز دوران قاجاریه است که در باغ سلطنتی کرج ساخته شده و باغ آن محل دانشکده ی کشاورزی گردیده است. خوشبختانه عمارت قدیمی مزبور که زمانی در معرض خرابی قطعی قرار گرفته بود بر اثر تصمیم و ابتکار شهامت آمیز مصطفی قلی بیات(صمصام الملک) که ریاست دانشکده ی کشاورزی را در آن وقت بر عهده داشت از خرابی مصون ماند و از آن پس مدتی محل کتابخانه ی دانشکده بود و اینک کارگاه موزه ی دانشکده می باشد.

عمارت تاریخی موردبحث در تاریخ دوم اسفند ماه 1327 ذیل شمارۀ 370 در فهرست آثار تاریخی ایران به ثبت رسیده، مشتمل بر تالار بزرگ مرکزی و دهلیزها و اطاق هایی در جانبین آن و همچنین طبقۀ تحتانی می باشد.

تالار بزرگ مرکزی از دو جانب شمال و جنوب به وسیلۀ پنجره ها معروف به ارسی مشرف به باغ بوده و در قسمت بالای دیوارهای شرقی و غربی آن تصاویر بزرگان قاجاریه را در 2 ردیف نقاشی کرده و نام هرکدام را نیز نوشته اند به این ترتیب:

در دیوار شرقی ردیف بالا از راست به چپ: رضاقلی خان قاجار، عباس قلی خان قاجار، علی قلی خان قاجار، جعفر قلی خان قاجار، مرتضی قلی خان قاجار، مهدی قلی خان قاجار، مصطفی قلی خان قاجار

ردیف پایین در وسط آقا محمد خان قاجار بر تخت نادری نشسته بر جانب راست فتحعلی خان قاجار، مهدی خان قاجار، جانسوز شاه قاجار و بر جانب چپ محمد حسن خان قاجار، شاه قلی خان قاجار و محمد ولی خان قاجار ترسیم گردیده است.

عنوان آقا محمد خان قاجار بر روی تصویر محمد شاه قاجار ذکر شده و تمام نقوش با لباس های رزمی باستانی مانند نقوش شاهنامه های قدیم کشیده شده است.

در دیوار غربی تصویر فتحعلی شاه در وسط دیده می شود و بر دو جانب صورت دوازده نفر از پسرانش رسم گردیده است.

تخت رستم و تخت کیکاوس

درحول حوش شهر تهران بر فراز کوهسارها و تپه ها آثار متعدد تاریخی وجود دارد که احیاناً از آن ها تا کنون در هیچ مورد معرفی نشده و نامی از آن ها نبرده اند. در این گفتار از 3 اثر تاریخی عهدساسانی صحبت می کنیم که مردم آن ها را به نام 2 نفر از شاهان بسیار مشهور سلسلۀ کیان و پهلوان داستانی ایران معاصر این 2 شهریار می خوانند. دو بنای اولی بر فراز کوهستان های مغرب شهریار و اثر سومی بر فراز صخره ای در میان کوه البرز نزدیک اوشان واقع گردیده است.

در اواسط ضلع غربی خیابانی که از میدان اصلی کرج به طرف دانشکده ی کشاورزی می رود جاده و خیابان فرعی با مختصر انحرافی به سمت مغرب مجزا می گردد که به کارخانه ی ذوب آهن و محلۀ مخصوص ابنیۀ تابعۀ آن می رود و از میان ابنیۀ فوق خیابانی رو به جنوب رفته به جاده ی مشگین آباد منتهی می گردد و جادۀ مزبور از کنار آبادی بزرگ مشگین آباد می گذرد و پس از آن که یکی 2 کیلومتر از اراضی مشگین آباد خارج شدند به جای آن که دنبالۀ راه را که به خط مستقیم و طولانی به سمت آبادی شهنام می رود و خوشبختانه طرفین آن را هم درخت کاری نموده اند بپیمایند باز هم جاده ی دیگری با انحراف قابل توجهی به سمت مغرب مجزا می گردد و این جاده شاهراهی ست که چند فرسخ امتداد یافته به آبادی های مهم و متعدد در جلگه ی شهریار می رسد و برای رسیدن به دو بنای عهدساسانی مورد ذکر نیز از همین راه باید رفت به این قرار که شاهراه مزبور به آبادی کوشکک می رسد و پس از کوشکک به بیدکنه می رسند.

تخت کیکاوس

بر فراز تپۀ سنگی مشرف به آبادی بید کنه است و بعضی از مردم آن جا با توجه به آثار آتشکده اظهار می دارند که نام اصلی آبادی مزبور بتکده بوده کم کم به بید کنه تغییر شکل یافته است ولی این حرف صحیح به نظر نمی رسد، زیرا صرف نظر از قرائن دیگر هیچ وقت نام آتشکده و بتکده به هم مربوط نبوده است.

به هر حال آن چه از تخت کیکاووس باقی مانده آثار سکوی مصنوعی چهارضلعی غیر منظمی است که هر ضلع آن در حدود ده متر با سنگ لاشه و ملاط گچ ساخته شده، در قله ی تپه ی مزبور از بلندی قریب هشتاد متر به اراضی وسیعی از جلگه مشرف و مسلط است. 

در سمت جنوب پایین تپه در کنار درخت انجیر کوهی کهن سال که بیش از سیصد سال عمر دارد دیوار کوتاهی از گچ و سنگ دیده می شود که سابقاً اتاق چهار گوشی بوده و مدخلی از سمت شمال شرقی داشته آفتاب به درون نمی تابیده است. این اتاق چهارگوش را مردم محل «چهار طاق» می خوانند و همچنین خود دلیل دیگری بر آتشکده بودن تخت کیکاوس در قدیم می باشد. آتش مقدس را درون این اتاق محفوظ نگه داشته هنگام ادای مراسم مذهبی آن را بر فراز سکوی بالای کوه می بردند و پس از انجام آئین مذهبی آن را مجدداً به اتاق مزبور آورده نگه داری می نمودند و ظاهراً بعد ها هم در ادوار اسلامی این اتاق مورد استفاده های دیگر مذهبی قرار گرفته است. متاسفانه از این چهارطاق تاریخی عهد ساسانی جز قسمت کمی از یک دیوار چیز دیگری باقی نمانده است و توجه به حفظ همین دیوار امر لازم و ضروری است.

امازاده قاسم

در قسمت دیگر دامنه ی همین تپه بنای نسبتاً معظمی از عهد مغول وجود دارد که زیارتگاه امامزاده قاسم نام دارد و مشتمل بر یک کتیبه و یک رواق و یک دالان و یک لیوان می باشد و با وجودی که طاق ایوان آن فرو ریخته است و گنبد آن هم ظاهراً در دورۀ قاجار یه تعمیر و تجدید نموده اند. آثار باقیۀ ان گواه صادق شیوایی بنا و سلیقۀ معمار سازندۀ آن است.

تخت رستم

به مسافت قریب یک فرسخ در جنوب تخت کیکاوس قرار دارد و دنبالۀ جادۀ سابق الذکر به این اثر تاریخی هم می رسد.

برخلاف تخت کیکاوس که چیز مهمی در آن باقی نیست و به شرحی که گذشت اهمیت تاریخی و عظمت بنای امامزادۀ نزدیک آن به مراتب بیشتر و مهم تر از بقایای تخت کیکاوس می باشد، در تخت رستم آثار بیشتر و مهم تری از آتشکدۀ عهد ساسانی باقی و پدیدار مانده است و به طور کلی مشتمل بر 2 قسمت می باشد:

یک قسمت صفۀ بزرگی در دامنۀ تپۀ سنگی در ارتفاع قریب چهل متری کف جلگه دیوار سنگی مفصل با ملاط و اندود گچ اطراف آن ساخته اند و در نتیجه محوطۀ وسیعی از تپه را به شکل متوازی الاضلاع به طول تقریبی 23 متر و به پهنای قریب به همین اندازه به صورت سکویی درآورده اند که محل اجتماع نیایش کنندگان در هنگام ادای مراسم مذهبی بوده است.

نزدیک همین صفه بر روی تپه بنای سنگی با پوشش گنبدی شکل ساخته اند که هنوز باقی و مشتمل بر یک اتاق و یک ایوان می باشد. طول مجموع این بنا از خارج کمی بیش از 8 متر و عرض ان بالغ بر 4 متر و نیم است.

قسمت دیگر، سکوی 2 طبقه ی نزدیک به نیم دایره شکل بر فراز تپه در ارتفاع قریب 140متری کف جلگه است که با احداث دیوارهای سنگ و گچ و استفاده از تیزی های نوک تپه سکویی به وجود آورده اند و این سکوی 2 طبقه هم مانند طبقه ی بالای تخت کیکاوس محل افروختن آتش بوده از نزدیک و دور مردم اطراف ناظر و شریک در مراسم عبادت می گشته اند.

اگر کسی روز عاشورا یا ایام دیگر نظیر آن به زیارتگاه هایی مانند امامزاده عزیز در اوربن که بر بالای تپه مشرف به آبادی است، برود به خوبی می توان منظر و چگونگی نیایش ایرانیان را در ادوار پیش از اسلام به نظر آورد و درک نماید.

در تخت رستم هم مانند عموم آثار نظیر آن مردم خام و طمع خوش باور و بی اطلاع خرابی های زیاد به آثار تاریخی وارد ساخته در سنگ خارا در پی گنج رفته اند! و واقعاً بیماری یافتن گنج، آفت بزرگی برای بسیاری از یادگارهای باستانی ایران شده است و برای جبران این گونه خرابی ها تا حد زیادی تعمیر و پی بندی و پر کردن سوراخ ها و حفره هایی که این گونه عناصر خرابکار به وجود آورده اند، به عمل آمده است. و امید می رود این سنخ فکر کم کم جای خود را به عقل و منطق بدهد و به دست خودمان آثار تاریخی را بیش از این خراب نکنیم.