آیا ترکیه مدلی مناسب برای جهان عرب است؟

اولین مدل، مدل "سکولار غربی” است که با وجود آنکه از نظر الیتیستی ظرفیت قابل توجهی داشته، اما نتوانسته نمود عینی پیدا کند. علت اصلی به حاشیه رفتن این مدل بحث تجارب مداخله گرایی (سکولاریسم نمی تواند در منطقه مورد پذیرش قرار گیرد) است. اما در مورد نقاطی دیگر از جمله لیبی و تونس عملا نبود زیر ساخت های اجتماعی باعث شده است تا نه غرب و نه سکولارها بخواهند به عنوان بازیگران انحصاری بر آن تمرکز کنند.

دومین مدل، مدل "عربستان” است که نماینده اسلام سلفی و محافظه کار در منطقه محسوب می شود. این مدل بیشتر انفعالی است، تلاش برای حفظ وضع موجود دارد، از قدرت مالی برخوردار است و در پی حفظ یک اندیشه است. بنابراین این مدل مورد استقبال چندانی از طرف روشنفکران و جوانان عرب که امروز میدان دار واقعیت های صحنه هستند، قرار نگرفته است.

مدل سوم، مدل "ایران” است که با وجود آنکه بر ارزش هایی مثل غرب ستیزی، اسرائیل ستیزی، هویت انحصاری یا اسلامی منطقه تاکید می کند، اما در عرصه منطقه ای و جهانی اجازه به کارگیری این مدل داده نمی شود. چرا که مواردی از جمله اسلام شیعی، برجسته کردن تهدید ایران، فقدان اتحاد نهادینه بین ایران و جهان عرب، تمایز هویتی، برجسته کردن بحث سنی و شیعه تا حدی گسترش این ایدئولوژی را مهار می کند.

اما مدل چهارم، مدل "ترکیه” است که افرادی مثل راشد الغنوشی و کشورهایی از جمله آمریکا از آن به عنوان مدل جایگزین یاد می کنند. در مورد اینکه واقعا این مدل می تواند عملی شود یا نه؟ می توان به تحقیقات و نظر سنجی های صورت گرفته اشاره کرد. موسسه بیل گاس، IAP ، TUSIAD  تحقیقاتی در مورد مدل ترکیه صورت داده اند که در آن 75% انتظار دارند که ترکیه نقش مهم تری در منطقه ایفا کند و 60% بر نقش مثبت ترکیه در سازندگی منطقه ای تاکید کردند. اما بعضی در نظر سنجی ها مردم به دلیل اینکه ترکیه یک کشور اصیل اسلامی نیست به این کشور نگاه منفی دارند. از نظر زبانی هم این کشور، با جهان عرب متفاوت است. در این نظر سنجی 11% از مصاحبه کنندگان که عمدتا لبنانی بودند باور داشتند خاورمیانه به مدل نیازی ندارد. 14% هم باور داشتند که الگوی ترکیه به دلیل داشتن رابطه با غرب مناسب نیست. بنابراین نگاه مطلقی نسبت به مثبت بودن الگوی ترکیه وجود ندارد.

اما از سویی دیگر بسیاری از کشورهای منطقه، الگوی ترکیه را الگوی مطلوب برای خود قلمداد کرده اند، هر چند در بسیاری از موارد استثنائاتی را مطرح می کنند که الگوی ما الگوی حزب عدالت و توسعه ترکیه نیست، اما به صراحت بیان می دارند که نزدیک به آن است و سعی می کنند تا متغیرهای چون دموکراسی و حقوق بشر را در آن بگنجاند و بعضی از رهبران اپوزیسیون منطقه مانند اپوزیسیون سوریه به صراحت از الگوی ترکیه به عنوان الگوی جانشین در کشور خود نام برده است.

ضعف های عمده مدل ترکیه را مواردی از جمله: "بحث پیشینه تاریخی"، "نوع باززایی امپراطوری”، "شکاف زبانی”، "حساسیت های عربستان”، "فقدان تساهل قومی” و "فقدان آزادی بیان و مطبوعات" می دانند. در مجموع این مدل با وجود اقبالی که می تواند کسب کند دارای مشکلات خاص خود است و این باعث می شود که این موانع در عرصه ی اجرایی خود را نشان دهد و در آینده منازعاتی را پدید می آورد.

در پایان می توان گفت که ترکیه در بعد منطقه ای به بازیابی هویت منطقه ای، تشویق یا ترغیب الگوهای جانشین مورد نظر خود، دستیابی به بازارهای بالقوه و بالفعل منطقه ای و مهمتر از همه ارتقای نقش جهانی می اندیشد، و اگرچه این بازیگری از سوی برخی کشورهای عربی با حساسیت دنبال می شود اما کشورهای غربی مشتاقانه به آن نظر مثبت دارند و در بسیاری موارد مشوق کننده ترکیه در این امر هستند. در واقع ترکیه مجرا و کانونی برای حل و فصل جریان ضد غربی یا اسلام گرایی است که امروز با غرب ستیزش یا تخاصم دارد تا بتواند در یک برآیند منطقه ای ضمن تحکیم روابط خاورمیانه با غرب از بحران های ناخواسته یا توالی های ناخواسته ی این بحران ها جلوگیری بعمل آورد.