اگر نمازگزار باخبر بود، نمازش را تمام نمی‌کرد!

أَ رَأَيْتَ الَّذي يَنْهى‏؛ عَبْداً إِذا صَلَّى

سوره علق (96) آیات 9-10

ترجمه

آیا دیدی کسی را که باز دارد؛ بنده‌ای را آنگاه که نماز می‌گذاشت.

شأن نزول آیه

1) روایت شده است که ابوجهل بر جمعی از قریش وارد شد و گفت: شنیده‌ام که محمد جلوی چشم شما صورتش را بر زمین می‌مالد [اشاره به حالت سجده] .

گفتند. بله، همین طور است.

گفت اگر ديدم كه اين كار را مي‌كند، گردنش را لگدمال مي‌كنم.

به او گفته شد: او آنجا دارد نماز می‌گذارد.

رفت تا به ایشان جسارت کند، یکدفعه دیدند عقب عقب می‌رود و دستهایش را به حالت دفاع از خود حرکت می‌دهد.

گفتند ابوحَکَم [= لقب ابوجهل]، تو را چه شده؟

گفت ميان من و محمّد خندقى پر از آتش بود و وضعیتی ترسناک و بالهايى كه مانع از پيشروى من می‌شد.

و پیامبر خدا ص فرمود: به کسی که جانم به دست اوست سوگند، اگر نزدیکم می‌شد ملائکه اعضای بدنش را از هم پاره می‌کردند.

مجمع البيان، ج‏10، ص782؛ مناقب آل أبي طالب ع ، ج‏1، ص71؛ الدر المنثور، ج‏6، ص369-370

2) از امام صادق ع روایت شده است: امیرالمومنین ع در مسجد کوفه بر مردی گذشت که نماز «ضحی» می‌خواند. امیرالمومنین ع با شلاقی که در دست داشت آرام به پهلوی او زد و گفت: نماز اوابین (توبه‌کنندگان) را ذبح می‌کنی؟ خداوند ذبحت کند!

گفت: پس ترکش کنم؟

فرمود: پس [گمان کرده‌ای که من کسی هستم که درباره‌اش گفته شده] «آیا دیدی کسی را که باز دارد بنده‌ای را آنگاه که نماز می‌گذاشت»؟

و امام صادق ع در ادامه فرمودند: همین که حضرت علی ع وی را نهی از منکر کرد، برای اثبات اینکه این کار روا نیست، کافی است.

توضیح

در فاصله وقتی که خورشید بالا می‌آید تا قبل از اذان ظهر، نمازی از پیامبر ص توصیه نشده است؛ اما در مقابل، نافله‌های نماز ظهر بسیار توصیه و علامت «اوابین» (توبه‌کنندگان) دانسته شده بود. بعد از ایشان، عده‌ای بدعتی گذاشتند و به بهانه‌ اینکه نافله ظهر را قبل از اذان ظهر بخواهیم، ابتدا قبل از اذان ظهر، و سپس برای این مقطع از زمان، نمازی را [تا سقف 8 رکعت که تعداد رکعات نافله ظهر است] توصیه کردند و نامش را نماز «ضحی» گذاشتند و بعدا در مقابل سخن پیامبر ص، حتی آن را نماز «اوابین» هم نامیدند!

حضرت علی ع در زمان خلافت خود با این بدعت مخالفت کردند؛ و اینکه فرمود «نماز اوابین را ذبح می‌کنی، یعنی وقتی افراد به جای نافله ظهر، که وقتش بعد از اذان ظهر است، این نماز را می‌خوانند، دیگر نافله ظهر را نمی‌خوانند و با این کارشان، گویی نافله ظهر را که به نماز توبه‌کنندگان معروف بوده، ذبح کرده‌اند. (الوافي، ج‏7، ص116)

اما از زمان معاویه به بعد، دوباره این بدعت رواج یافت و این را یکی از اشکالات امیرالمومنین ع شمردند! و احادیثی درباره اهمیت این نماز از قول پیامبر ص جعل کردند. امروزه هم متاسفانه این نماز رواج دارد، با اینکه در کتب بسیار معتبرشان، مانند صحیح بخاری، روایاتی (مثلا از قول پسر عمر) دارند که نه‌تنها پیامبر ص، بلکه ابوبکر و عمر هم چنین نمازی نخوانده‌اند (صحیح بخاری، ج1، ص220، ح 1110)

الكافي، ج‏3، ص452؛ من لا يحضره الفقيه ، ج‏1، ص566

3) از امام صادق ع روایت شده است: هنگامی که نمازگزار به نماز می‌ایستد، رحمت از اوج آسمانها تا گردنه‌های زمین بر او نازل می‌شود و فرشتگان بر او حلقه می‌زنند و فرشته‌ای ندایش می‌دهد: اگر این نمازگزار از آنچه در این نماز است باخبر بود، نمازش را تمام نمی‌کرد!

الكافي، ج‏3، ص265

تدبر

1️⃣ گاه طغیانگری انسان به حدی می‌رسد که نه‌تنها خودش نماز نمی‌خواند، بلکه مانع از نمازگزاردن دیگران می‌شود. البته اینها از دید خدا مخفی نمی‌ماند.

نکته‌ای برای اخلاق اجتماعی

گاهی ممکن است کسی در خانواده ویا جمعی باشد که اهل نماز نیستند و فرد نمازگزار را مسخره می‌کنند.

این آیه به او دلداری می‌دهد که اندوهی به دل راه مده! تو که در چنین شرایطی نماز می‌خوانی، به پیامبرت اقتدا کرده‌ای! تازه، اینها تو را فقط مسخره می‌کنند، اما آن زمان در مقابل نماز پیامبر، قصد چه جسارتهایی می‌کردند؟!

2️⃣ مقصود از «آیا دیدی کسی را که ...» در این آیه چیست؟

الف. مواخذه است؛ بدین معنا که «فکر می‌کنی چه عذابی در انتظار اوست»؟ (مجمع‌البیان، ج‏10، ص782)

ب. در مقام تعجب واداشتن است؛ (مجمع‌البیان، ج‏10، ص782؛ الميزان، ج‏20، ص326) به همان وجهی که در زبان فارسی می‌گوییم که «واقعا می‌بینی که فلانی چنین می‌کند؟!»

ج. شاید هشداری است به واقع‌بینی در زندگی یک مومن و مشکلاتی که برایش پیش می‌آید:

نکته تخصصی انسان‌شناسی

در آیات قبل، ابتدا از اکرام انسان با تعلیم ویژه‌ای (که مایه برتری او بر غیر انسان شده است، جلسه 352، تدبر2) سخن گفت، سپس هشدار داد که گمان نکنید که وقتی خدا چنین انسان را اکرام کرده، دیگر همه چیز در این انسان بر وفق مراد است:

اولین هشدار این بود که علی‌رغم چنین عنایت ویژه‌ای عده‌ای راه طغیان را در پیش می‌گیرند.

شاید در اینجا دارد هشدار دوم را می‌دهد که: اگر کسی مومن شد و در همین مسیر کرامت الهی گام برداشت، انتظار نداشته باشد که از جانب آن طغیانگرها اذیت نشود؛ حتی برای نماز خواندنشان، که ظاهرا یک امر فردی است و کاری به کار آنها ندارد، مزاحمش خواهند شد.

نکته تخصصی سیاسی

اگر نکته فوق صحیح باشد، هشداری است که مواظب باشید: شیطان برای گرفتن دینتان، ابتدا از زاویه سکولاریسم (جدایی دین از مسائل اجتماعی) وارد می‌شود؛ اما اگر وارد شد آزادی عملتان در مسائل دینی‌ مربوط به خودتان را هم تحمل نخواهد کرد. شاهد ساده‌اش هم مخالفت شدید حکومت‌های سکولار غربی با حجاب زنان مسلمان است.

3️⃣ اگر این سوره اولین سوره نازل شده بر پیامبر ص باشد و یکجا نازل شده باشد، تعبیر «بنده‌ای که نماز می‌گذاشت» دلالت دارد که پیامبر اکرم ص قبل از نزول قرآن هم نماز می‌خوانده است؛ و این شاهدی است بر اینکه ایشان قبل از برانگیخته شدن به «رسالت» [= ابلاغ پیام الهی به دیگران] ، مقام «نبوت» [اطلاع از مطالب وحیانی] را دارا بوده است. (المیزان، ج20، ص325)

4️⃣ مقصود از « الَّذي يَنْهى» در این آیه، علی‌القاعده همان انسان طغیانگر است که در آیه 6 از او سخن گفته شد.

پس، کسی که خود در مقابل خداوند طغیان کرده، رسم بندگی بجا نمی‌آورد، حتی برای عبادات فردی انسانهایی که ظاهراً کاری به کار وی ندارند، نیز مانع‌تراشی می‌کند.

نکته تخصصی انسان‌شناسی سیاسی

کسی که راه طغیانگری در مقابل خدا در پیش می‌گیرد، این گونه نیست که به آزادی‌های فردی هم احترام بگذارد.

در دوره جدید، با شعار «آزادی» و «لیبرالیسم» (مکتب اصالت آزادی) تلاش شد دین و دینداری از عرصه زندگی کنار زده شود؛ با این ادعا که «هرکسی در عرصه زندگی خود آزاد است، مادام که به آزادی‌های دیگران تجاوز ننماید.» و مدعی شدند که دینداری، عرصه را بر آزادی‌های فردی تنگ می‌کند؛ اما لیبرالیسم، آزادی همگان، حتی دینداران را به رسمیت می‌شناسد.

اما تجربه تمدن مدرن بخوبی اثبات کرد که چنین «آزادی»ای، بیش از یک شعار، و سرپوشی برای بسط سلطه سلطه‌گران نخواهد بود؛ و انسان‌ها تا زمانی آزادی دارند، که در مقابل نظام سلطه تسلیم باشند؛ لذا صریحا اعلام کردند که ایدئولوژی «لیبرال دموکراسی» آزادی انسان را به رسمیت می‌شناسد مگر آزادی کسی که نخواهد زیر بار نظام «لیبرال دموکراسی» برود؛ و از حمایت همه‌جانبه کشورهای غربی از کودتای الجزایر- که مردم در انتخابات آزاد به یک حکومت دینی رای داده بودند - تا قوانین سختگیرانه علیه حجاب زنانی که نمی‌خواهند ابزار شهوترانی مردان بی‌دین قرار گیرند، و ... همگی شواهدی است بر اینکه «کسی که در مقابل خدا طغیان می‌کند، قطعا به دینداران، حتی در مقام دینداری خودشان هم آزادی نخواهد داد.»