مردی که با طنزهای خود آتش در جان مستبدان و درباريان می‌انداخت

گروه فرهنگ و هنر: علی‌اکبر دهخدا یا علامه علی‌اکبر دهخدا ادیب، لغت‌شناس، سیاستمدار و شاعر ایرانی و نیز مؤلف و بنیان‌گذار لغت‌نامه دهخدا در سال 1257 در تهران متولد شد. اگرچه اصلیتش قزوینی بود ولی پدرش که از ملاکان متوسط قزوین بود، پیش از زاده شدن دهخدا از قزوین خارج شد و در تهران اقامت گزید.
به گزارش بولتن نیوز، پس از فوت پدر یکی از فضلای عصر به نام شیخ غلامحسین بروجردی برای تعلیم و تربیت دهخدا تعیین شد. وی حجره‌ای در مدرسه حاج شیخ هادی (در خیابان شیخ هادی) داشت، مردی مجرد بود و زبان عربی و علوم دینی تدریس می‌کرد. بعدها که مدرسه سیاسی در تهران افتتاح شد، دهخدا در آن مدرسه مشغول تحصیل شد و بعدها به تحصیل زبان فرانسه پرداخت.

علی‌اکبر دهخدا پس از درس خواندن در آن مدرسه به خدمت وزارت امور خارجه درآمد. در سال 1281 هنگامی‌که 24 سال داشت معاون الدوله غفاری که به وزیرمختاری ایران در کشورهای بالکان منصوب‌شده بود، دهخدا را با خود به اروپا برد و دهخدا حدود دو سال و نیم در اروپا و بیشتر در وین پایتخت اتریش اقامت داشت و در آنجا زبان فرانسه و معلومات جدید را تکمیل کرد. مراجعت دهخدا به ایران مقارن با آ‎غاز مشروطیت بود. علی‌اکبر دهخدا در حدود سال 1325 هجری قمری (1285 هجری شمسی) باهمکاری مرحوم جهانگیرخان و مرحوم قاسم خان روزنامه صوراسرافیل را منتشر کرد.

این روزنامه از جراید معروف و مهم صدر مشروطیت بود، جذاب‌ترین قسمت آن روزنامه ستون فکاهی بود که به‌عنوان «چرند پرند» به قلم استاد و با امضای «دخو» نوشته می‌‌شد و سبک نگارش آن در ادبیات فارسی بی‌سابقه بود و مکتب جدیدی را در عالم روزنامه‌نگاری ایران و نثر معاصر پدید آورد. مطالب انتقادی و سیاسی را با روش فکاهی طی مقالات خود در آن زمان منتشر می‌‌کرد. پس از تعطیلی مجلس شورای ملی در دوره محمدعلی شاه، آزادیخواهان ناچار از کشور خارج شدند. دهخدا نیز به استانبول و ازآنجا نیز به اروپا رفت. در پاریس با علامه محمد قزوینی معاشر بود، سپس به سویس رفت و در «ایوردن» سویس نیز سه شماره از «صوراسرافیل» را به کمک میرزا ابوالحسن خان پیرنیا (معاضد الدوله) منتشر کرد.

آنگاه دوباره به استانبول رفته و در سال 1327 هجری قمری با مساعدت جمعی از ایرانیان تحت عنوان مکور که در ترکیه بودند روزنامه‌ای بنام «سروش» به زبان فارسی انتشار داد. پس‌ازاینکه مجاهدین تهران را فتح کردند و محمدعلی شاه خلع شد، دهخدا از تهران و کرمان به نمایندگی مجلس شورای ملی انتخاب شد و با استدعای احرار و سران مشروطیت از عثمانی به ایران بازآمده به مجلس شورای ملی رفت. علی‌اکبر دهخدا در دوران جنگ بین‌المللی اول که از سال 1914 تا 1918 میلادی به طول انجامید در دزک؛ یکی از قرای بختیاری منزوی بود و در همین دوران انزوا و با استفاده از منابع ادبی موجود در قلعه امیر مفخم بختیاری کتابت لغتنامه‌اش را آغاز کرد.

علی‌اکبر دهخدا پس از جنگ به تهران بازگشته از کارهای سیاسی کناره گرفت و به خدمات علمی و ادبی و فرهنگی مشغول شد و مدتی ریاست دفتر (کابینه) وزارت معارف، ریاست تفتیش وزارت عدلیه، ریاست مدرسه علوم سیاسی و سپس ریاست مدرسه‌ی عالی حقوق و علوم سیاسی تهران به دهخدا محول شد تا اینکه سه چهار روز قبل از شهریور 1320 و خلع سلطنت رضاخان از ریاست آنجا معزول شد و از آن زمان تا پایان حیات بیشتر به مطالعه و تحقیق و تحریر مصنفات گران‌بهای خویش مشغول بود. علی‌اکبر دهخدا گاه برای تفنن شعر نیز می‌‌سرود؛ اما شاعری حرفه اصلی‌اش نبود.

دکتر محمد معین اشعار دهخدا را به سه دسته تقسیم می‌‌کند که عبارت است از: نخست اشعاری که به سبک متقدمان سروده است و بعضی از این نوع دارای جزالت و استحکامی است که تشخیص آن‌ها از گفته‌های شعرای قدیم دشوار می‌‌نماید. دوم: اشعاری است که در آن‌ها تجدد ادبی بکار رفته است. بسیاری از ادیبان معاصر مسمط "یادآر ز شمع مرده یاد آر" دهخدا را نخستین نمونه شعر نو بشمار می‌‌آورند. یکی از ویژگی‌های شعرش طنز تلخ و گزنده دهخداست که با تحلیل قوی و سرشارش همراه می‌شود.

فعالیت‌های دهخدا

هم‌زمان با آغاز مشروطيت، دهخدا باهمکاري مرحوم جهانگيرخان و مرحوم قاسم خان، روزنامه معروف صوراسرافیل را منتشر کرد که از جرايد بنام و مهم صدر مشروطيت بود. جذاب‌ترین قسمت اين روزنامه يک ستون طنز بود که تحت عنوان «چرند و پرند» به قلم علامه دهخدا و با امضاي «دخو» نوشته می‌شد. سبک نگارش اين ستون در ادب فارسي بی‌سابقه بود و مکتب جديدي را در عالم روزنامه‌نگاری و نثر معاصر فارسي پديد آورد.

دهخدا با شجاعت و جسارت تمام همه مفاسد اجتماعي و سياسي آن روزگار را با روش طنز در آن مقالات منتشر می‌کرد. علی‌اکبر دهخدا يکي از بنیان‌گذاران طنز ايران است. مقالات او آتش در جان مستبدان و درباريان می‌انداخت.

نمونه‌ای از طنز دهخدا، اين بزرگ‌مرد سياست و فرهنگ ايران را می‌خوانیم:

گفت: نخور! عسل و خربزه باهم نمی‌سازند و خورد. يک ساعت ديگر، طرف را ديد مثل مار به خودش می‌پیچید. گفت: نخور! اين دو باهم نمی‌سازند. گفت: حالا که اين دو باهم ساخته‌اند که من را از ميان بردارند.

مقالات طنزآمیز دهخدا به خاطر آنکه به زبان مردم کوچه و بازار نوشته‌شده و به خدمت همان مردم درآمده بود و دردها و نيازهاي آنان را بازمی‌گفت در قلب مردم نفوذ بسيار کرده بود و خوانندگان بسيار داشت. صوراسرافیل مهمترين روزنامه دوره اول مشروطيت در ايران بود.

پس از درگذشت «مظفرالدين شاه» و به روي کار آمدن «محمدعلی ميرزا» و مخالفت وي با مشروطيت و آزاديخواهان به دستور وي مجلس به توپ بسته شد و جمعي از آزاديخواهان تبعيد و دستگير شدند و دهخدا که جز گروه آزاديخواهان بود به پاريس تبعيد شد. علامه دهخدا در آنجا و سپس در سوئيس به انتشار مجدد روزنامه صوراسرافيل دست زد. هر نسخه آن به گوشه‌ای از دنيا می‌رفت و مرکز نشر صوراسرافيل، به مرکز مراجعات ايرانيان مشروطه‌طلب تبدیل‌شده بود.

پس از تبعيد محمدعلی ميرزا، علی‌اکبر دهخدا به استدعاي مشروطه‌طلبان به ايران آمد و به‌عنوان نماينده به مجلس شوراي ملي راه يافت. در دوران جنگ جهاني اول، دهخدا دریکی از روستاهاي چهارمحال بختياري ايران سکونت داشت و پس از پايان جنگ به تهران بازگشت و از امور سياسي کناره گرفت و به کارهاي علمي و فرهنگي مشغول شد و تا پايان عمر پرثمر خويش، به مطالعه و پژوهش‌های خود ادامه داد.

ویژگی لغتنامه علی‌اکبر دهخدا

علی‌اکبر دهخدا از خبره‌ترین و فعال‌ترین استادان ادبیات فارسی در روزگار معاصر است که بزرگ‌ترین خدمت به زبان پارسی در این دوران را انجام داده. همان‌گونه که پیداست لغت‌نامه مهم‌ترین و اساسی‌ترین اثر دهخدا و حتی شاید همه نویسندگان معاصر است و بیشتر شهرت و احترامی که دهخدا داراست به خاطر لغتنامه اوست. تألیف لغت‌نامه تأثیر بزرگی در پایداری و جاودانگی زبان فارسی گذاشت. امروز در ایران به هر کتابخانه‌ای که برویم از میزان مراجعانی که در جستجوی معنای کلمه‌ای یا مطلبی علمی مجلدات لغت‌نامه دهخدا را ورق می‌زنند می‌توانیم به‌راحتی ارزش و اهمیت این کتاب را درک کنیم. همه لغات فارسی و نام شهرها و روستاها و کلمات علمی و اشخاص بزرگ و حتی لغات عربی را می‌توان در لغت‌نامه دهخدا یافت. در جلوی هر کلمه‌ای، معنای لغوی کلمه، موارد استعمال آن، طرز تلفظ صحیح آن، اشعاری با آن و بسیاری اطلاعات دیگر درباره آن قرار دارد. کتاب مذکور هم ‌دایره المعارف است و هم کتاب مرجع علم‌های گوناگون و هم لغت‌نامه. وجود این کتاب در هر خانه یا کتابخانه یا جای دیگری نعمتی بزرگ محسوب می‌شود. به گفته خود علی‌اکبر دهخدا و نزدیکانش هیچ روزی از کار فیش‌برداری برای لغت‌نامه غافل نشد مگر دو روز به خاطر فوت مادرش و دو روز به خاطر بیماری سختی که داشت.

علی‌اکبر دهخدا با تألیف کتاب لغت‌نامه به احیای زبان فارسی خدمتی کرد که هزار سال قبل از او حکیم ابوالقاسم فردوسی بانظم شاهنامه کرد و همانند حکیم طوس به گفتن شعر بسنده نکرد و عاقبت به نقل زنده‌یاد محمد معین، زیر چکمه بازجویان نظامی سرلشگر زاهدی جان داد.

مسئولیت‌ها و مقام‌های علی‌اکبر دهخدا

• کار در وزارت امور خارجه

• انتشار روزنامه صوراسرافیل و سروش

• نماینده مجلس شورای ملی

• رئیس دفتر وزارت معارف

• رئیس تفتیش وزارت عدلیه

• رئیس مدرسه علوم سیاسی

• رئیس مدرسه عالی حقوق و علوم سیاسی تهران

آثار و تألیفات علی‌اکبر دهخدا

♦ امثال‌وحکم از آثار دهخدا است که در چهار جلد شامل امثال فارسی است و در کنار آن‌ها اصلاحات و کنایات و موضوعات فراوانی را نیز نقل کرده است.

♦ از آثار دهخدا می‌توان به ترجمه عظمت و انحطاط رومیان اشاره کرد که تألیف منتسکیو است و تاکنون به چاپ نرسیده است.

♦ ترجمه روح القوانین اثر منتسکیو از دیگر آثار دهخدا است.

♦ فرهنگ فرانسه به فارسی که شامل لغات علمی، تاریخی، ادبی، جغرافیایی و طبی است و مرحوم دهخدا معادل‌های دقیق آن‌ها را به دست داده است و این کتاب نیز تاکنون به طبع نرسیده است.

♦ شرح‌حال ابوریحان بیرونی نیز از آثار دهخدا است که هم‌زمان با سالگرد تولد بیرونی تألیف شده و به چاپ رسیده است.

♦ حاشیه بر دیوان ناصرخسرو که دهخدا در تصحیح اشعار و توضیح بعضی نکات مطالبی بر این دیوان افزوده است.

♦ تصحیحاتی در دیوان سید حسن غزنوی نیز از دیگر آثار دهخدا است که چاپ‌شده است.

♦ دهخدا تصحیحاتی بر دیوان‌های حافظ، منوچهری، فرخی، مسعود سعد، سوزنی دارد.

♦ چرند و پرند که مجموعه مقالات انتقادی دهخداست و در صوراسرافیل چاپ‌شده است.

♦ دیوان اشعار که حاوی اشعار گوناگون دهخدا است.

♦ لغت‌نامه دهخدا که مفصل‌ترین کتاب لغت در زبان فارسی است و علاوه بر آن اعلام نیز با شرح و تفصیل در این کتاب آمده است. دهخدا برای تألیف این کتاب نزدیک چهل سال وقت صرف کرده و نزدیک صد نفر با وی همکاری داشته‌اند.

اشعار دهخدا

اشعار دهخدا را می‌توان به سه دسته تقسیم کرد:
1. نخست اشعاری که به سبک متقدمان سروده، بعضی از این سروده‌های دهخدا دارای چنان استحکامی است که تشخیص آن‌ها از گفته‌های پیشینیان دشوار است.

2. دومین دسته از اشعار دهخدا، اشعاری هستند که در آن‌ها تجدد ادبی به‌کاررفته است. مسمط "یاد آر ز شمع مرده یار آر" از بهترین اشعار جدید فارسی به شمار می‌آید.

3. سومین نوع اشعار دهخدا، اشعار فکاهی است که به زبان عامیانه سروده شده است.

دهخدا جزو معدود شاعران دوره مشروطیت است که جهان‌بینی و جهان‌نگری روشنی دارد. هرگز دچار احساسات نمی‌شود و شعار نمی‌دهد. علی‌اکبر دهخدا اشعارش را در قالب‌های معهود مثنوی، غزل، مسمط، قطعه، دوبیتی و رباعی سروده است.

مضامین اشعار دهخدا

مضامین شعر دهخدا وطن‌پرستی، دادخواهی، رسوا کردن ظالمان و حاکمان نالایق و مبارزه با ریاکاری و دورویی است. یکی از ویژگی‌های شعر دهخدا طنز تلخ و گزنده اوست که با تحلیل قوی و سرشارش همراه می‌شود.

سبک دهخدا

دهخدا در ادبیات عهد انقلاب مشروطه مقامی ارجمند دارد، علامه دهخدا باهوش‌ترین و دقیق‌ترین طنزنویس این عهد است. دهخدا با نثر ویژه‌ای که در نوشتن مقالات انتقادی صوراسرافیل به کاربرد نمونه‌ای از نثر طنز و انتقادی فارسی را ابداع کرد. علی‌اکبر دهخدا هر حادثه‌ای را دستاویز قرار می‌داد تا به استبداد بتازد.

نکته مهم در مقالات و شعر طنز دهخدا عشق و علاقه و دلسوزی به حال مردم خرده‌پا است. دهخدا با نمایاندن جهات تاریک زندگانی، جهت روشن و امیدبخش آن را هرگز فراموش نمی‌کرد. علامه دهخدا به بطالت و تنبلی و بی‌شعوری می‌تاخت. مقالات طنزآمیز او با امضای "دخو" انتشار یافت.

نقل‌قول و خاطراتی از علی‌اکبر دهخدا

علی‌اکبر دهخدا: «مرا هیچ‌چیز از نام و نان به تحمل این تعب طویل جز مظلومیت مشرق در مقابل ظالمین ستمکار مغربی وا نداشت. چه برای نان همه طرق به روی من باز بود و با ابدیت زمان نام را نیز چون جاودانی نمی‌دیدم پای بند آن نبودم و می‌دیدم که مشرق باید به هر نحو شده است با اسلحه تمدن جدید مسلح گردد، نه اینکه این تمدن را خوب می‌شمردم، چه تمدنی که دنیا را هزاران سال اداره کرد، مادی نبود».

وصیت‌نامه علی‌اکبر دهخدا که پشت و روی قوطی سیگار هما نوشته‌شده و در صندوق نسوز اسناد مجلس شورای ملی نگهداری می‌شود چنین است:

فیش‌های لغت در دست آقای دکتر معین خواهد بود، از الف تا یا نوشته‌شده است، هیچ‌چیز از آن نباید فزود و کاست. ایشان آقای دبیرسیاقی و آقای گنابادی و آقای ... و آقای شهیدی را به مجلس معرفی می‌کنند که با حقوق کافی برای چاپ آن کمک بگیرند و آقای هاشمی رئیس مطبعه مدیر این کار خواهند بود و باید در طبع آن تسریع شود و از آقای مصدق السلطنه پس از استخلاص استمداد شود.

رحلت علامه علی‌اکبر دهخدا

سرانجام علامه دهخدا در ساعت شش و ربع بعدازظهر روز دوشنبه هفتم اسفندماه 1334 هجري شمسي در خانه مسکوني خويش به رحمت ايزدي پيوست. جنازه آن مرحوم به شهرری مشايعت و در ابن بابويه در مقبره خانوادگي مدفون گرديد.
و به‌حق در مرگ دهخدا بايد گفت:


وصیت‌نامه دیگر از علی‌اکبر دهخدا

استدعای من از آقایان دکتر معین و آقای دبیرسیاقی و آقای سید جعفر شهیدی که پس از من مأمور به چاپ رسانیدن بقیه لغات حاضره حاصله چهل‌وچند سال کار شبانه‌روزی من است می‌شوند این است که بر مسوده های من نه یک کلمه بیفزایند و نه یک کلمه بکاهند. برای اینکه بعضی چیزها به نظر ایشان خطا می‌آید و خطا نیست و کلمه دیگر صواب تصور می‌شود و صواب نیست. تخطئه این و تصویب آن را به نسل آینده بگذارند. به علت فراهم‌تر بودن اسباب که ازجمله ... باشد.

معروف‌ترین شعر علی‌اکبر دهخدا