کد خبر: ۹۹۰۰۱
تاریخ انتشار:

104 سال صنعت نفت در یک نگاه / خودباوری با ظهور انقلاب اسلامی

بولتن نیوز: همه ساله با نزدیک شدن به روزهای پایانی سال و در آستانه روز  29 اسفند، سالروز ملی شدن صنعت نفت ایران، رویدادهای مرتبط با این رویداد مهم تاریخی بازخوانی می شود تا علاوه بر تبیین شرایط حساس و مهمی که به ملی شدن صنعت نفت ایران منجر شده است، از این رویداد مهم تاریخی، درس های بزرگی برای طی کردن مسیرهای سختی که پیش روی ماست گرفته شود تا بتوان با تکرار این آموزه ها موفقیت های بیشتری را برای ایران در حوزه های مختلف به دست آورد.

از سال‏ های اولیه تولید نفت ایران، چشم طمع بیگانگان به دنبال استثمار منابع زیرزمینی کشور بوده و آنان در هر فرصتی به گرفتن امتیازهای گوناگون نفتی اقدام می‏ کردند. پس از لغو امتیاز نفتی دارسی بین ایران و انگلستان، قرارداد الحاقی گس - گلشاییان به منظور کشف و استخراج نفت از سوی شرکت‏ های نفتی انگلیسی منعقد شد. پس از ارائه این قرارداد به مجلس برای تصویب نهایی، عده ه‏ای از نمایندگان مجلس و علما به ویژه آیت‏اللَّه کاشانی با آن مخالفت کردند اما با پافشاری‏ های سپهبد رزم‏ آرا نخست وزیر پهلوی، این لایحه بار دیگر به مجلس ارائه شد و او که تصویب آن را مشکل یافت، قصد کودتا کرد. اما یک روز قبل از اجرای کودتا، به دست خلیل طهماسبی از گروه فداییان اسلام ترور شد. سرانجام با اوج گیری مخالفت ها، مجلس به ملی شدن صنعت نفت ایران، رأی مثبت داد و در 29 اسفند 1329 مقرر شد کلیه عملیات اکتشاف، استخراج و بهره ‏برداری نفت در دست دولت قرار گیرد. 1

پس از ارائه ماده واحده ملی شدن صنعت نفت در روز 24 اسفند در مجلس شورای ملی، مطرح شد و تصویب آن در 29 اسفند 1329 مجلس بر ملی شدن صنعت نفت صحه گذاشت و گزارش پیشنهادی کمیسیون نفت را به شرح زیر تصویب کرد:

«به نام سعادت ملت ایران و به منظور تامین صلح جهان، امضاکنندگان ذیل پیشنهاد می‌نماییم که صنعت نفت ایران در تمام مناطق کشور بدون استثنا ملی شود، یعنی تمام عملیات اکتشاف، استخراج و بهره‌برداری، در دست دولت قرار گیرد.»

با ملی شدن نفت هیئت خلع ید به جنوب عزیمت کرد و تابلوی" ریاست شرکت" از سر در دفتر مرکزی خرمشهر کنده شد و به جای آن تابلوی "هیئت مدیره موقت " نصب شد. از آن پس کلیه تاسیسات و ادارات شرکت زیر نظر هیئت مدیره جدید بود؛ کارکنان خارجی که از این رویداد ناراضی بودند، در تاریخ دهم مهرماه 1330 همگی ایران را ترک کردند.

تا زمان ملی شدن صنعت نفت تعداد کارمندان عالی رتبه ایرانی در تمام مناطق نفت خیز و ادارات شرکت نفت از 30 نفر تجاوز نمی کرد؛ با این وصف  باید  ملی شدن صنعت نفت را به عنوان یک نقطه آغاز برای بومی شدن این صنعت پیچیده در نظر گرفت. صنعتی که تماما وارداتی بود. و قطعا اگر در اسفند ماه 1329، نفت ایران ملی نمی شد و سیطره بیگانگان تداوم می یافت، پیشرفت های ایران در حوزه نفت و به طور اعم در بخش انرژی، تا این حد امکان پذیر نمی شد. البته ناگفته نماند تا قبل از پیروزی انقلاب اسلامی شرکت ملی نفت ایران تنها کار توزیع و فروش فرآورده های نفتی و گاز طبیعی جهت مصارف داخلی و همچنین مسئولیت تامین، نگهداری و اداره خدمات پشتیبانی تولید را تحت عنوان" خدمات غیرصنعتی" به عهده داشت که در مقابل " عملیات صنعتی" قرار می گرفت که به صورت انحصاری در اختیار خارجی ها بود و تاسیسات ثابت صنعت نفت ایران در این دوره اگرچه متعلق به شرکت ملی نفت ایران بود، اما بر اساس قرارداد، شرکت های عضو کنسرسیوم حق استفاده انحصاری از آنها را در طول مدت قرارداد داشتند.

شرکت های عضو کنسرسیوم نفت ایران را دو شرکت به نام های «شرکت سهامی اکتشاف و تولید نفت ایران» و «شرکت سهامی تصفیه نفت ایران» تشکیل می دادند که روی هم «شرکت های عامل نفت ایران» نامیده می شد. این دو شرکت به ترتیب اختیار اکتشاف و تولید نفت خام و گاز طبیعی در حوزه معینی در جنوب ایران به نام «حوزه قرارداد» و تصفیه نفت خام و گاز به دست آمده را عهده دار بودند. شرکت های عامل نفت ایران طبق قوانین کشور هلند تشکیل شده و در ایران به ثبت رسیده بودند. هریک از شرکت های عضو کنسرسیوم نفت ایران یک شرکت بازرگانی تأسیس کرده و در ایران به ثبت رسانده بودند که به صورت مجزا از یکدیگر عمل کرده و نفت خام و گاز طبیعی حاصل از حوزه قرارداد را از شرکت ملی نفت ایران خریداری کرده و به خارج از کشور صادر می کردند. این شرکت های بازرگانی همچنین بخشی از نفت خام خریداری شده را پالایش و به صورت فرآورده به خارج صادر می کردند. تعهدات مالی شرکت های بازرگانی تاسیس شده در دل شرکت های عضو کنسرسیوم، عبارت بود از یک پرداخت مشخص تحت عنوان حق الارض که شامل کلیه نفت خام صادراتی می شد و مالیات بر درآمدی بود که به نسبت درصدی از منافع حاصل از صدور نفت بر اساس بهای اعلان شده نفت خام به دولت ایران می پرداختند. (این درصد از 23 آبان ماه 1349 به 55 درصد افزایش یافت.)

با آغاز فعالیت کنسرسیوم اگرچه قراربود  قانون ملی شدن نفت اجرا شود اما در عمل دولت ایران و شرکت ملی نفت اختیارات بسیار محدودی داشتند؛ تا مهرماه 1353 اعضای کنسرسیوم بدون دخالت دولت ایران برای تعیین میزان تولید و قیمت نفت که عوامل اصلی و تعیین کننده درآمد کشور بودند، تصمیم می گرفتند و دولت ایران در این خصوص هیچ اختیاری نداشت. از سال 1353 و تشکیل شرکت سهامی خاص خدمات نفت ایران (osco ) تغییرات عمیق و عمده ای در ارتباط با نحوه نظارت و دخالت دولت در کار کنسرسیوم به وجود آمد اما واقعیت این است که تا وقوع انقلاب اسلامی، مالکیت ایران بر منابع نفتی خود به طور کامل تحقق نیافته بود و نفت، صنعت مادر و اصلی ترین شریان اقتصادی کشور بیش از این نمی توانست نظاره گر حضور بیگانه و تحمل تحقیر دیرپایی باشد که از ابتدای قرارداد دارسی بر نیروهای بومی روا داشته می‌شد.

سرانجام در آبان ماه 57 نخستین جرقه اعتصابات در مناطق نفت خیز جنوب زده شد و در یک اقدام نسبتا هماهنگ، گروه های کارگری دست از کار کشیدند. به تدریج دامنه اعتصابات به شرکت خاص خدمات نفت ایران (OSCO) نیز که در اختیار خارجی ها بوده و عملیات تولید را راهبری می کرد، کشیده شد و در ششم دی ماه 57 درست در زمانی که سران کشورهای غربی و آمریکا در گوادلوپ گرد هم آمده بودند و اجلاس فشرده‌ای را در باب اوضاع ایران پی می‌گرفتند، انتشار یک خبر تکان دهنده در رسانه ها، سران دنیای صنعتی را شگفت زده کرد: «امروز صادرات نفت ایران به کلی قطع شد!»

در این زمان بود که دیگر اختیار امور تاسیسات نفتی به دست کارکنان ایرانی افتاد و خارجی‌ها برای دومین بار درتاریخ صنعت نفت مهیای رفتن شدند. فرودگاه اهواز که زمانی ورود به موقع  کارشناسان خارجی را تسهیل می کرد، اکنون در آخرین روزهای مانده به پیروزی انقلاب اسلامی، با پروازهای پی درپی، خروج ناگهانی آنان را سرعت می بخشید. 2

امروز و بعد گذشت 61 سال از ملی شدن صنعت نفت ایران و 33 سال از پیروزی انقلاب اسلامی، صنعت نفت ایران به عنوان پیشران اقتصاد کشور دارای جایگاه ویژه ای است که داشتن نقش اساسی درتحقق اهداف کلان اقتصاد ملی در افق چشم انداز 20 ساله، موتور محرکه اقتصاد ملی، پیشبرد دیپلماسی اقتصادی جمهوری اسلامی ایران و تضمین امنیت ملی کشور از طریق توسعه همکاری ها و تعاملات منطقه ای و بین المللی از آن جمله است.

همزمان با گسترش فعالیت های اکتشافی و افزایش ذخایر نفت و گاز کشور در سال های پس از انقلاب اسلامی، تلاش چشمگیر در توسعه میادین نفت و گاز همراه با توجه ویژه به توسعه میادین مشترک با کشورهای همسایه، از طریق عقد قراردادهای بیع متقابل و فاینانس و همچنین از محل منابع داخلی به عمل آمده است. با انجام پروژه های نگهداشت توان تولید، اجرای طرحهای توسعه میادین نفتی، احداث و اصلاح کارخانجات نمکزدایی و نیز انجام طرح های تولید صیانتی از مخازن شامل برنامه های تزریق گاز و آب به میادین نفتی، علاوه بر جبران افت طبیعی تولید مخازن، تلاش فراوان در زمینه تولید نفت خام انجام گرفته است.در کنار تلاش و مساعی مجدانه جهت افزایش توان تولید حامل­های انرژی, مدیریت مصرف نیز از اهمیت ویژه­ای برخوردار است.

با وجود برداشت 33 ساله از ذخایر هیدروکربور مایع و گاز طبیعی کشور در سال های پس از پیروزی انقلاب اسلامی، میزان این ذخایر در نتیجه انجام فعالیت های اکتشافی افزایش داشته و ذخایر هیدروکربوری مایع در طی این مدت از 145.94 میلیارد بشکه در ابتدای سال 1357 به 154.8 میلیارد بشکه در سال 1390 رسیده و  ذخایر قابل استحصال گاز طبیعی نیز در طی این دوره نشان دهنده افزایش منابع قابل استحصال ان از 12.75 تریلیون متر مکعب در ابتدای سال 57 ، به بیش از 33 تریلیون متر مکعب در سال 1390 است که این امر نشان‌دهنده برداشت صیانتی از میادین نفتی است. این در حالی است که تنها طی سه دهه اخیر 36.4 میلیارد بشکه نفت خام و 2194 میلیارد مترمکعب گاز طبیعی استخراج شده است.

علاوه بر این از دیگر متغیرهای تاثیر گذار در روند توسعه صنعت نفت کشور در طی سال های 1357 تا ابتدای سال 1387 می توان به ارزش صادرات نفت خام کشور، متوسط تولید گاز غنی، میزان تولید مایعات و میعانات گازی و نفتا، تزریق گاز به میادین نفتی و عملکرد حفاری اشاره کرد که به ترتیب و در طی سه دهه گذشته از 23.8 میلیارد دلار به بیش از 73 میلیارد دلار ، از 110 میلیارد متر مکعب به 551.9 میلیارد متر مکعب،از 31.3 هزار بشکه در روز به 448.2 هزار بشکه در روز، از 2.7 میلیون متر مکعب در روز به 77.7 میلیون متر مکعب در روز و از متوسط 117 هزار متر در سال به 491.6 هزار متر در سال افزایش یافته است. کار بزرگی که ممکن نمی شد مگر با تلاش و جهاد کارکنان سخت کوش صنعت نفت. 

 

همچنین مقایسه شاخص های مهم پالایش و پخش فراورده های نفتی در سال های 1357 تا 1387 نیز نشان دهنده دستاوردهای بزرگ و سرمایه گذاری های گسترده در این بخش است به طوری که در طی این مدت مجموع تولید پنج فراورده اصلی شامل گاز مایع، بنزین، نفت سفید، نفت گاز و نفت کوره از 99.74 میلیون لیتر در روز به بیش از 235.73 میلیون لیتر در روز افزایش یافته است. قابل ذکر آنکه میزان تولید بنزین کشور که در سال 1357 تنها 14.43 میلیون لیتر در روز گزارش شده است در طی سه دهه گذشته و تا سال 1387 به 44.47 میلیون لیتر در روز افزایش نشان می دهد.

در این بین بررسی شاخص های مهم بخش گاز و گاز رسانی در سال های 1357 تا 1387 نیز برگ زرین دیگری است بر تلاش تلاشگران عرصه نفت و گاز کشور. به طوری که آمارهای ثبت شده در این دوره حاکی از افزایش مصارف داخلی گاز طبیعی( خانگی، تجاری، صنایع عمده و نیروگاهی) از 6.8 میلیون متر مکعب در روز به 362.4 میلیون متر مکعب در روز، افزایش ظرفیت پالایش و نم زدایی(تجمعی) از 36 میلیون متر مکعب در روز به 497.5 میلیون متر مکعب در روز، افزایش مصرف گاز در نیروگاه ها از 4 میلیون متر مکعب در روز به 117.1 میلیون متر مکعب در روز، افزایش احداث خطوط انتقال گاز طبیعی از 2900 کیلیومتر به 30153 کیلومتر، افزایش میزان انشعابات نصب شده از 50 هزار انشعاب به 7001815 انشعاب، افزایش جمعیت تحت پوشش گازرسانی از 225 هزار نفر به 55 میلیون و 86 هزار نفر، افزایش خانوارهای تحت پوشش گاز طبیعی از 51 هزار خانوار به 14 میلیون و 397 هزارو 200 خانوار، افزایش تعداد شهرهای گاز رسانی شده از 5 شهر به 744 شهر و افزایش تعداد روستاهای گاز رسانی شده از 1 روستا به 7364 روستا است که نشان دهنده حجم عظیم سرمایه گذاری ها در این بخش است.

ضمنا مقایسه شاخص های مهم بخش پتروشیمی در سال های 1357 تا 1387 و در طی سه دهه مورد بررسی هم تاییدی است بر دستاوردهای عظیم صنعت نفت ایران در طی سال های پس از انقلاب اسلامی. به طوری که در طی این مدت میزان تولید محصولات پتروشیمی از یک میلیون و 604 هزار تن در سال به 30 میلیون و 40 هزار تن در سال، مقدار فروش داخلی محصولات پتروشیمی از 570 هزار تن در سال به 7 میلیون و 556 هزار تن در سال، ارزش فروش داخلی محصولات پتروشیمی از یک میلیارد و یکصد میلیون تومان به 40 میلیارد و 56 میلیون تومان، مقدار صادرات پتروشیمی از 600 هزار تن به 12 میلیون و 268 هزار تن و ارزش صادرات محصولات پتروشیمی از 46 میلیون دلار به 7 میلیارد و 855 میلیون دلار افزایش نشان می دهد.  4 

در این میان دوران دفاع مقدس و اقدامات انجام شده برای بازسازی ویرانی ­های آن, گوشه­ ای دیگر از کارنامه درخشان صنعت نفت در طی سه دهه پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایران است. با توجه به ویژگی تاسیسات نفتی از نظر کسب درآمدهای ارزی و تامین سوخت و انرژی مصرفی بخش های مختلف اقتصادی، همزمان با شروع جنگ تحمیلی این تاسیسات همواره هدف تهاجم و  بمباران های دشمن قرار گرفت و خسارات زیادی به آنها وارد آمد. یکی از مقاطع حساس و حیاتی در صنعت نفت، حماسه دوران دفاع مقدس بود که از یک سو وظیفه خطیر تداوم تولید و تامین نیاز مردم و اقتصاد را به محصولات این صنعت برعهده داشت و از سوی دیگر به بازسازی و مقابله با ویرانی های حاصل از حملات دشمن می پرداخت.

امروز صنعت نفت جمهوری اسلامی ایران  به پشتوانه دستاوردهای مهمی که در دوران پس از انقلاب اسلامی به دست آمده  است و همچنین با توجه به تاکیدهای مقام معظم رهبری، رئیس جمهوری و وزیر نفت بر ملی شدن صنعت نفت ایران "به معنای واقعی کلمه" ، یعنی خروج از خام فروشی و وابستگی به عایدات حاصل از فروش نفت خام و حرکت در مسیر تعالی صنعت نفت در جهت دست یافتن به دکترین "نفت پیشران توسعه اقتصادی کشور" که هم در برنامه پنجم توسعه و هم در چشم انداز برنامه بیست ساله کشور به آن اشاره شده است، شاهد پیشرفت های بزرگی است و با روندی سریع به سمت خروج  از وابستگی به شرکت های انحصارگر خارجی در حرکت است .

حرکتی بزرگ که چشم انداز روشنی را برای اقتصاد جمهوری اسلامی ایران در آینده نزدیک نوید می دهد تا  همانگونه که رهبر معظم انقلاب، حضرت آیت الله خامنه ای در حضور اخیر خود در باز دید از دستاوردهای صنعت نفت ایران در پِژوهشگاه صنعت نفت فرمودند: "نفت از «منبع درآمد و محل تامین بودجه کشور» خارج و به منبعی برای پیشرفت و اقتدار اقتصادی ایران تبدیل شود".


نویسنده: پیمان جنوبی

 انتشار: شانا

برای مشاهده مطالب اجتماعی ما را در کانال بولتن اجتماعی دنبال کنیدbultansocial@

شما می توانید مطالب و تصاویر خود را به آدرس زیر ارسال فرمایید.

bultannews@gmail.com

نظر شما

آخرین اخبار

پربازدید ها

پربحث ترین عناوین