تربیت صحیح فرزند

گروه دین و اندیشه - حجه الاسلام والمسلمين عليرضا توحيدلو در یادداشتی نوشت:فرزند، گلی است که پدر و مادر وظیفه دارند به‌عنوان باغبان آن‌را پرورش دهند تا عطر دل‌انگیز آن فضای خانواده و جامعه را شاداب و بانشاط کند.

به گزارش بولتن نیوز، برای این‌که باغبانان در کار خود موفق شوند باید وظایف خود را به‌درستی انجام دهند و حقوق فرزند را به‌جای آورند. شیر دادن، انتخاب نام نیک، تعلیم قرآن، تربیت دینی، تکریم و احترام به اولاد، عدالت میان فرزندان از مواردی است که باید مورد توجه والدین قرار بگیرد.

تربيت فرزند، مقوله‏اى سهل و ممتنع است. سهل است چون اگر به روال طبيعى و تحت ثأثير فطرت سالم انجام گيرد، نه مشكل خاصى دارد و نه كمبودى. ممتنع است زيرا با توسعه زندگى شهرنشينى، ارتباطات، تكنولوژى، كاناليزه شدن بسيارى از مجارى تربيتى، آموزشى، اقتصادى، سياسى و... هزاران معضل و موضوع تازه در مسير تربيت كودكان و نوجوانان و جوانان حادث شده است و بسيارى از خانواده‏ها به كانون‏هاى بحران اخلاقى و تربيتى و عاطفى تبديل گشته‏اند.
ديگر بى‏سواد بودن والدين توجيه پذير نيست. آنها هرگز نمى‏توانند مشكلات اخلاقى و عاطفى فرزندانشان را تجزيه و تحليل كنند و راهى براى اصلاح بيابند. اينک پدر و مادر بايد با مقوله‏هاى تربيتى و روان‏شناسى كودك و نوجوان و جوان آشنا باشند. در صورت امكان بايد با مشاوران صاحب‏نظر گفتگو كنند و چگونگى ارتباط با فرزندان را زير نظر آنها تنظيم نمايند.
حداقل كارى كه هر پدر و مادرى بايد انجام دهد آن است كه مسائل ساده و سهل‏الوصول و كلّى را درباره تربيت و برخورد با فرزندان خويش فراگيرد و خود را از فراگيرى و اعمال آنها بى‏نياز نداند.
شيوه پيامبر اسلام(ص) و ائمه اطهار(ع) در تربيت و ارتباط با مردم، به ويژه با كودكان، اين امور سهل الوصول و كلّى و در عين حال مطابق با فطرت و عقل سليم را به ما مى‏آموزد. به عقيده ما آنها به خاطر وصل بودن به منبع وحى و داشتن گوهر عصمت، از خطا و لغزش در امان هستند و لذا شيوه‏اى را كه در تربيت كودكان توصيه مى‏كنند سالم‏ترين و دست‏يافتنى‏ترين روش‏هاست.
در اين مجموعه كه محور آن، شيوه ارتباط والدين با كودكان است؛
از آیات قرآنی و روايات وحكايات برگزيده‏اى از پيامبر اكرم(ص) و ائمه اطهار(ع) و سالكان راه ايشان و نكته‏هايى از دوران كودكى بزرگان و... جمع آورى شده است كه تا حدّى طريقه مواجهه و هماهنگى با دنياى كودكان را تصوير مى‏كند. اميد است كه مفيد واقع شود.

توجه به کودک
گروهى از كودكان مشغول بازى بودند. ناگهان با ديدن پيامبر(ص) كه‏ به مسجد مى‏ رفت، دست از بازى كشيدند و به سوى حضرت دويدند و اطرافش را گرفتند. آنها ديده بودند پيامبر اكرم(ص)، حسن(ع) و حسين(ع) را به دوش خود میگيرد و با آنها بازى میكند. به اين اميد، هر يك دامن پيامبر را گرفته، میگفتند: «شتر من باش»!
پيامبر میخواست هر چه زودتر خود را براى نماز جماعت به‏ مسجد برساند، اما دوست نداشت دل پاك كودكان را برنجاند. بلال‏ در جستجوى پيامبر از مسجد بيرون آمد، وقتى جريان را فهميد خواست بچه‏ ها را تنبيه كند تا پيامبر را رها كنند. آن حضرت وقتى متوجه منظور بلال شد، به او فرمود: «تنگ شدن وقت نماز براى من از اين كه بخواهم بچه‏ ها را برنجانم بهتر است.»
پيامبر از بلال خواست برود و از منزل چيزى براى كودكان بياورد. بلال رفت و با هشت دانه گردو برگشت.
پيامبر(ص) گردوها را بين بچه‏ ها تقسيم كرد و آنها راضى و خوشحال به بازى خودشان مشغول‏ شدند.(۱)

نتیجه: توجه به نياز و خواسته‏ هاى كودک از اصول اوليه تربيت است. آسان‏ترين و پسنديده ‏ترين راه، راضى كردن كودكان و همان روش متواضعانه پيامبراکرم(ص) است كه علاوه بر تأمين نياز كودک، به آنها نوعى شخصيت نيز می بخشد.

مسئولیت پدران

روزى عدّه ‏اى از كودكان در كوچه مشغول بازى بودند. پيامبر(ص) در حين عبور، چشمش به آنها افتاد و خواست نقش بسيار بزرگ پدران و مسئولیت سنگين آنها را در رشد كودک به همراهانشان گوشزد كند.
فرمود:«واى بر فرزندان آخرالزّمان از دست پدرانشان.»
اطرافيان پيامبر با شنيدن اين جمله به فكر فرو رفتند. لحظه ‏اى فكر كردند شايد منظور پيامبر، فرزندان مشركان است كه در تربيت فرزندانشان كوتاهى مى‏ كنند.
عرض كردند: «يا رسول الّله، آيا منظورتان مشركين است؟»
- نه، بلكه پدران مسلمانى را مى‏ گويم كه چيزى از فرايض دينى را به‏ فرزندان خود نمى‏ آموزند و اگر فرزندانشان پاره‏ اى از مسائل دينى را فراگيرند، پدران آنها، ايشان را از اداى اين وظيفه باز مى ‏دارند.
اطرافيان پيامبر با شنيدن اين سخن، تعجب كردند كه آيا چنين پدران بى‏ مسئوليتى نيز هستند.
پيامبر كه تعجب آنها را از چهره‏ شان خوانده بود ادامه داد: «تنها به‏ اين قانع هستند كه فرزندانشان از مال دنيا چيزى را به دست آورند...»
آنگاه فرمود: «من از اين قبيل پدران بيزار و آنان نيز از من بيزارند »(۲)

نتیجه: در عصر حاضر، دليل دور بودن و ناآگاهى قشر عظيمى از كودكان و نوجوانان از مسائل مذهبى، بى‏ توجهى والدينشان به اين مسأله مهم‏ است.

تبعیض ناروا

سال‏ها از بعثت پيامبر اكرم(ص) گذشته بود. هنوز افكار دوران جاهليت و تبعيض بين فرزندان وجود داشت. مردى عرب، آن روز براى انجام دادن كارى دست دو فرزندش را گرفت و شرف ياب محضر رسول اكرم(ص) شد. هنگامى كه نشسته بود، يكى از فرزندان خود را در آغوش گرفت، به او محبت كرد و او را بوسيد و به فرزند ديگرش توجهى نكرد.
پيغمبر كه اين صحنه تأثّرانگيز را مشاهده كرد نتوانست طاقت بياورد، پس فرمود: «چرا با فرزندان خود به‏ طور عادلانه رفتار نمى‏ كنى؟»
آن مرد عرب جوابى جز سكوت نداشت. سرش را پايين انداخت و عرق شرم بر پيشانى ‏اش نشست.
او در آن روز دريافت كه كارش اشتباه بوده است و فهميد كه در نگاه‏ كردن نيز نبايد بين فرزندان فرقى گذاشت.(۳)

نتیجه: تربیت فرزند آن قدر حساس است که حتی یک نگاه کم یا زیاد، در سرنوشت آنها تآثیر می گذارد؛ و چه بسا دشمنی ها که به خاطر همین موضوع کوچک ولی مهم، بین اعضای یک خانواده شکل گرفته است.

تربیت قبل از تولد

ملامحمدتقى مجلسى از علماى بزرگ اسلام است. وى در تربيت فرزندش اهتمام فراوان داشت و نسبت به حرام و حلال، دقّت فراوان نشان مى ‏داد تا مبادا گوشت و پوست فرزندش با مال حرام رشد كند.
محمدباقر، فرزند ملامحمدتقى، كمى بازيگوش بود. شبى پدر براى نماز و عبادت به مسجد جامع اصفهان رفت. آن كودک نيز همراه پدر بود. محمدباقر در حياط مسجد ماند و به بازيگوشى پرداخت. وى مشک پر از آبى را كه در گوشه حياط مسجد قرار داشت با سوزن سوراخ كرد و آب آن را به زمين ريخت. با تمام شدن نماز، وقتى پدر از مسجد بيرون آمد، با ديدن اين صحنه، ناراحت شد. دست فرزند را گرفت و به‏ سوى منزل رهسپار شد. رو به همسرش كرد و گفت: «میدانيد كه من در تربيت فرزندم دقّت بسيار داشته‏ ام. امروز عملى از او ديدم كه مرا به‏ فكر واداشت. با اين كه در مورد غذايش دقّت كرده ‏ام كه از راه حلال به‏ دست بيايد، نمیدانم به‏ چه دليل دست به ‏اين عمل زشت زده است. حال بگو چه كرده‏ اى كه فرزندمان چنين كارى را مرتكب شده است.»
زن كمى فكر كرد و عاقبت گفت: راستش هنگامى كه محمدباقر را در رحم داشتم، يك بار وقتى به خانه همسايه رفتم، درخت انارى كه در خانه شان بود، توجه مرا جلب كرد. سوزنى را در يكى از انارها فرو بردم و مقدارى از آب آن را چشيدم.
ملامحمدتقى مجلسى با شنيدن سخن همسرش آهى كشيد و به راز مطلب پى برد.(۴)

نتیجه: اگر در روايات اسلامى تأكيد شده كه خوردن غذاى حرام ولو اندک در نطفه تأثير سوء دارد به همين جهت است. لذا بزرگان علم تربيت گفته ‏اند: « تربيت قبل از تولد شروع مى ‏شود »

فرزند، نتیجه دعا

«على‏ بن بابويه» آن مرد بزرگ الهى، در پنجاه سالگى، هنوز صاحب فرزندى نبود. او كه عشق و علاقه وافرى به اهل بيت و ائمه اطهار (ع) داشت، طى نامه‏ اى به يكى از نايبان خاص امام زمان (ع) از او خواست‏ كه از محضر حضرت بقيةالّله(عج) بخواهد براى او دعا كند تا خداوند فرزندى صالح و فقيه به او عنايت فرمايد. تقاضاى آن مرد عارف و خداشناس به محضر امام زمان(عج) رسيد. آن حضرت در جواب فرمود: «او از همسر خود صاحب فرزند نخواهد شد، اما به زودى همسرى نصيب وى خواهد گرديد كه از وى داراى دو پسر فقيه خواهدگشت »
مطابق وعده حضرت صاحب الزمان(عج)، دوران بى‏ فرزندى سپرى شد وخداوند به او سه فرزند پسر داد كه دو پسرش به نام هاى محمد و حسين به بركت هوش و حافظه فوق‏ العاده شان به بالاترين مراتب فقاهت رسيدند.
محمد معروف به «شيخ صدوق» در همان دوران طفوليت صاحب‏ نبوغ و هوش سرشارى بود و اساتيد خود را به شگفتى وا می ‏داشت.(۵)

بوسیدن کودک

بسيار ديده مى‏ شد كه پيامبر اسلام(ص) حسن(ع) و حسين(ع) را در آغوش مى‏ گرفت و مى‏ بوسيد. روزى آن دو را در بغل گرفت و بوسيد. شخصى كه حضور داشت، وقتى علاقه پيامبر و رفتار وى را با اطفال ديد به فكر فرو رفت و پيش خود گفت: «آيا تا به حال در اشتباه بوده‏ ام؟ آيا روش اسلام در تربيت فرزند اين است؟ اگر اين طور است پس من در اين مسأله بسيار كوتاهى كرده‏ ام»
به پيامبراکرم(ص) نزدیک شد و در حالى كه خجالت مى‏ كشيد سخن بگويد، عرض كرد: «يا رسول الّله من داراى ده فرزند كوچک و بزرگ هستم، اما تاكنون هيچ يک از آنها را نبوسيده ‏ام »
پيامبر از گفته او به قدرى ناراحت شد كه رنگ چهره مباركشان تغيير كرد. ايشان به او فرمود: «خداوند مهر و محبت را از قلب تو بيرون‏ كرده است. آن كس كه به كودكان ما رحم نمى ‏كند و به بزرگ ما احترام نمى‏ گذارد، از ما نيست »(۶)

گام اول در تنبیه کودک

خانواده‏اى از دست فرزند شرورشان كلافه شده بودند. بى ‏ادبى فرزند خردسال، پدر و همه اهل منزل را رنج مى‏ داد. بيرون از منزل نيز كسى از آزار و اذيت او آسايش نداشت. پدر نيز هر بار او را به باد كتک مى‏ گرفت، به اميد اين‏كه بر اثر تنبيه، دست از كارهاى زشت بردارد؛ اما فايده ‏اى نداشت.
روزى دست فرزند خود را گرفت و نفس زنان، نزد حضرت‏ ابوالحسن(ع) آورد و از وى شكايت كرد. حضرت نگاهى به آن مرد كرد و خواست راه و روش تربيت كردن را به او بياموزد. فرمود: «فرزندت را نزن »
مرد از خودش پرسيد: پس چگونه فرزندم را تربيت كنم. منتظر بود تا ادامه كلام امام را بشنود. امام ادامه داد:«براى ادب كردنش از او دورى و قهركن»
مرد گويا دنياى جديدى در تربيت فرزند به رويش گشوده شد. درهمان لحظه تصميم گرفت شيوه قهر و دورى را پيشه خود سازد و با فرزندش سخنى نگويد. در همين فكر بود كه ادامه كلام امام، او را آگاه‏تر كرد. امام فرمود: «ولى مواظب باش قهرت زياد طول نكشد وهرچه زودتر با فرزندت آشتى كن»(۷)

نتیجه: شيوه تنبيه بدنى در تربيت كودک هيچ تأثيرى ندارد، بلكه نتيجه عكس دارد. چون علاوه بر عادت به تنبيه، عظمت و ابهت پدر و مادر و يا معلم را نزد كودک خدشه ‏دار مى‏ كند و راه براى تربيت بعدى نيز بسته مى‏ شود.

تشویق

یکی از مسائلی که اکثر خانواده‌ها در رابطه با کودکان خود با آن مواجه هستند چگونگی تشویق کردن کودکان به کارهای خوب و پسندیده است. این‌که والدین در زمان انجام یک کار پسندیده از جانب کودکشان چه رفتاری از خود نشان دهند که انگیزه وی برای انجام دوباره را در پی داشته باشد.

برخی خانواده‌ها برای تشویق فرزند خود به‌کار خوب به وی هدیه‌ای شامل پول و یا اسباب‌بازی و یا حتی یک شکلات یا آبنبات می‌دهند اما سؤال این‌جاست که آیا در این زمینه تشویق تا چه میزان می‌تواند مؤثر باشد.

خانواده‌هایی هم هستند که برای برحذر داشتن کوکان خود از انجام کارهای بد یا شیطنت به آن‌ها هدیه می‌دهند، ترسی که در این مورد وجود دارد این است که کودک نسبت به دریافت جایزه بعد از هر کار خوب و یا دوری از هر کار بد منتظر دریافت هدیه و جایزه بماند و به‌نوعی یک رفتار شرطی در او به‌جود آید.

تشویق کودک برای رفتار خوب و خوشایند

با وجودی‌که یکی از بهترین راه‌ها برای تشویق کودک به رفتارهای خوب، استفاده از سیستم جایزه دادن است اما باید توجه داشت این روش در کودکان دو سال به بالا بیشتر نتیجه می‌دهد. البته والدین باید راجع به رفتار خوب و خوشایند و برعکس رفتار ناخوشایند برای کودک توضیح دهند و در مورد جایزه‌اش نیز به او بگویید.
البته باید توجه داشت هیچ‌ قانون کلی برای کودک خوب بودن وجود ندارد؛
اما برای آن‌که یک کودک سالم و شاد را تربیت کنید لازم است
۱- عشق و علاقه خود را به او نشان دهید.
۲- به حرف‌های کودک‌تان گوش دهید.
۳- به او احساس امنیت بدهید.
۴- او را تشویق کنید.
۵- رفتارهای نامناسب او را مورد انتقاد قرار دهید، نه خود او را.
۶- صبور و شکیبا باشید.
۷- برای کودک‌تان وقت کافی بگذارید.

برای تغییر رفتار کودک چه می‌توان کرد؟

کودکان وقتی به تکرار یک رفتار و ادامه آن تمایل نشان می‌دهند که به‌خاطر آن پاداش گرفته و مورد توجه قرار بگیرند. همچنین زمانی یک رفتار را ترک می‌کنند که آن رفتار رد می‌شود. تداوم و ثبات واکنش‌های شما برابر یک رفتار بسیار مهم است، زیرا باعث می‌شود کودک بداند چه زمان مورد نکوهش قرار می‌گیرد و چه زمان تشویق می‌شود و به این ترتیب گیج نمی‌شود.

بهترین روش تربیت کودک‌، از نظر قرآن کریم چیست‌؟

بی‌گمان بهترین روش تربیت که مبتنی بر شناخت حقیقت انسان و همه نیازهای روحی و روانی اوست‌، راه وحی است و قرآن کریم آئین خود را بهترین آیین تربیت برای کل بشر معرفی کرده است.

«إِنَّ هَذَا الْقُرْآنَ یِهْدِی لِلَّتِی هِیَ أَقْوَمُ وَیُبَشِّرُ الْمُؤْمِنِینَ الَّذِینَ یَعْمَلُونَ الصَّالِحَاتِ أَنَّ لَهُمْ أَجْرًا کَبِیرًا؛ قطعا این قرآن به [آیینى] که خود پایدارتر است راه مى‌‎نماید و به آن مؤمنانى که کارهاى شایسته مى‏‌کنند مژده مى‏‌دهد که پاداشى بزرگ برایشان خواهد بود»(۸)

هر چند که به روش تربیت کودک در قرآن تصریح نشده و لکن این مطلب‌، از لابه‌لای برخی از آیات و داستان‌های قرآن کریم به زیبایی نمایان است‌.

روش‌ الگویی
‌
الف. انسان ذاتاً الگوطلب و الگوپذیر است‌. لذا تربیت ابتدایی کودک به‌طور طبیعی با روش الگوپذیری شکل می‌گیرد؛ چراکه کودک در چند سال نخست زندگی خود، همه کارهایش را از الگوهای پیرامون خود که در درجه اول «پدر و مادر» او هستند، الگوبرداری می‌کند و با تقلید از آنان رشد کرده و ساختار تربیتی‌اش سامان می‌یابد.

به‌طور کلی روش الگویی به‌عنوان تربیت عملی بر جان انسان‌ها می‌نشیند و در نفوس آن‌ها رسوخ می‌کند.قرآن می‌فرماید: «أَتَأْمُرُون‌َ النَّاس‌َ بِالْبِرِّ وَ تَنسَوْن‌َ أَنفُسَکُم‌؛ آیا مردم را به نیکی دعوت می‌کنید، اما خودتان را فراموش می‌نمایید»(۹)

وهمچنین
«یا أَیُّهَا الَّذِینَ آَمَنُوا لِمَ تَقُولُونَ مَا لَا تَفْعَلُونَ-- کَبُرَ مَقْتًا عِندَ اللَّهِ أَن تَقُولُوا مَا لَا تَفْعَلُونَ؛ اى کسانى‌که ایمان آورد‌‏اید چرا چیزى مى‏‌گویید که انجام نمى‏‌دهید، نزد خدا سخت ناپسند است که چیزى را بگویید و انجام ندهید»(۱۰)

الگوی کامل تربیت فرزند کیست؟

قرآن کریم‌، پیامبر اکرم‌(ص) را به‌عنوان الگویی کامل برای تربیت عملی بشر، معرفی می‌فرماید: «قَدْ کَانَتْ لَکُمْ أُسْوَةٌ حَسَنَةٌ فِی إِبْرَاهِیمَ وَالَّذِینَ مَعَهُ إِذْ قَالُوا لِقَوْمِهِمْ إِنَّا بُرَءاؤا مِنکُمْ وَمِمَّا تَعْبُدُونَ مِن دُونِ اللَّهِ کَفَرْنَا بِکُمْ وَبَدَا بَیْنَنَا وَبَیْنَکُمُ الْعَدَاوَةُ وَالْبَغْضَاء أَبَدًا حَتَّى تُؤْمِنُوا بِاللَّهِ وَحْدَهُ إِلَّا قَوْلَ إِبْرَاهِیمَ لِأَبِیهِ لَأَسْتَغْفِرَنَّ لَکَ وَمَا أَمْلِکُ لَکَ مِنَ اللَّهِ مِن شَیْءٍ رَّبَّنَا عَلَیْکَ تَوَکَّلْنَا وَإِلَیْکَ أَنَبْنَا وَإِلَیْکَ الْمَصِیرُ؛ قطعاً براى شما در [پیروى از] ابراهیم و کسانى‌که با اویند سرمشقى نیکوست آن‌گاه که به قوم خود گفتند ما از شما و از آن‌چه به جاى خدا مى‌‏پرستید بیزاریم به شما کفر مى‏‌ورزیم و میان ما و شما دشمنى و کینه همیشگى پدیدار شده تا وقتى‌که فقط به خدا ایمان آورید جز [در] سخن ابراهیم [که] به [نا]پدر[ى] خود [گفت] حتماً براى تو آمرزش خواهم خواست با آن‌که در برابر خدا اختیار چیزى را براى تو ندارم اى پروردگار ما بر تو اعتماد کردیم و به سوى تو بازگشتیم و فرجام به سوى توست»(۱۱)

همچنین
«ضَرَبَ اللَّهُ مَثَلًا لِّلَّذِینَ کَفَرُوا ...بِکَلِمَاتِ رَبِّهَا وَکُتُبِهِ وَکَانَتْ مِنَ الْقَانِتِینَ؛ خدا براى کسانى‌که کفر ورزیده‌‏اند آن نوح و آن لوط را مثل آورده [که] هر دو در نکاح دو بنده از بندگان شایسته ما بودند و به آن‌ها خیانت کردند و کارى از دست [شوهران] آن‌ها در برابر خدا ساخته نبود و گفته شد با داخل شوندگان داخل آتش شوید-- و براى کسانى‌که ایمان آورده‌‏اند خدا همسر فرعون را مثل آورده آن‌گاه که گفت پروردگارا پیش خود در بهشت‏ خانه‏‌اى برایم بساز و مرا از فرعون و کردارش نجات ده و مرا از دست مردم ستمگر برهان-- و مریم دخت عمران را همان کسى‌که خود را پاکدامن نگاه داشت و در او از روح خود دمیدیم و سخنان پروردگار خود و کتاب‌هاى او را تصدیق کرد و از فرمانبرداران بود»(۱۲)

الگوگیری از دوستان

بعد از پدر و مادر، یکی از الگوهای کودکان و جوانان‌ «دوستان‌» آنها هستند که در برخی از موارد الگوپذیری آنان از دیگران بیشتر است و روی تربیت عقایدی و اخلاقی و رفتاری آنها تأثیر دارند. قرآن‌کریم در این زمینه هشدار داده و می‎فرماید: «وَیَوْمَ یَعَضُّ الظَّالِمُ عَلَى یَدَیْهِ یَقُولُ یَا لَیْتَنِی اتَّخَذْتُ مَعَ الرَّسُولِ سَبِیلًا-- یَا وَیْلَتَى لَیْتَنِی لَمْ أَتَّخِذْ فُلَانًا خَلِیلًا--لَقَدْ أَضَلَّنِی عَنِ الذِّکْرِ بَعْدَ إِذْ جَاءنِی وَکَانَ الشَّیْطَانُ لِلْإِنسَانِ خَذُولًا»(۱۳)

الگوگیری از معلم

یکی دیگر از موارد الگوگیری کودکان و جوانان‌، محیط تعلیم و تربیت آن‌ها یعنی همان «معلم‌» و مربی کودکان می‌باشند و معمولاً تمامی حرکات و سکنات خود را از مربیان‌، نمونه‌برداری می‌کنند، به همین جهت‌، هنگامی‌که از امام باقر(ع) درباره آیه ۲۴ سوره عبس که می‎فرماید: «فَلْیَنظُرِ الْإِنسَانُ إِلَى طَعَامِهِ؛ انسان باید به غذای خویش بنگرد» سؤال شد، حضرت فرمود: یعنی علمی که فرا می‌گیرد، بنگرد از چه کسی فرا می‌گیرد.

روش‌های محبت
‌
بی‌گمان این روش در اصلاح و تربیت همه انسان‌ها به‌خصوص کودکان‌، نقشی عظیم و کارساز دارد که خداوند متعال‌، پیامبر گرامیش‌ را به روش محبّت آراسته کرده‌ و می‎فرماید: «فَبِمَا رَحْمَةٍ مِّنَ اللّهِ لِنتَ لَهُمْ وَلَوْ کُنتَ فَظًّا غَلِیظَ الْقَلْبِ لاَنفَضُّواْ مِنْ حَوْلِکَ فَاعْفُ عَنْهُمْ وَاسْتَغْفِرْ لَهُمْ وَشَاوِرْهُمْ فِی الأَمْرِ فَإِذَا عَزَمْتَ فَتَوَکَّلْ عَلَى اللّهِ إِنَّ اللّهَ یُحِبُّ الْمُتَوَکِّلِینَ؛ پس به [برکت] رحمت الهى با آنان نرمخو [و پرمهر] شدى و اگر تندخو و سخت‌دل بودى قطعاً از پیرامون تو پراکنده مى‏‌شدند پس از آنان درگذر و برایشان آمرزش بخواه و در کار[ها] با آنان مشورت کن و چون تصمیم گرفتى بر خدا توکل کن زیرا خداوند توکل‏ کنندگان را دوست مى‏‌دارد»(۱۴)

و تعبیر قرآن‌کریم نیز از کودکان به «بخشش‌» و هدیه‌، تعبیری است محبت‌آمیز که می‌فرماید: «لِلَّهِ مُلْکُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ یَخْلُقُ مَا یَشَاءُ یَهَبُ لِمَنْ یَشَاءُ إِنَاثًا وَیَهَبُ لِمَن یَشَاءُ الذُّکُورَ؛ فرمانروایى [مطلق] آسمان‌ها و زمین از آن خداست هر چه بخواهد مى‌‏آفریند به هر کس بخواهد فرزند دختر و به هرکس بخواهد فرزند پسر مى‌‏دهد».
انسان‌، به فطرت خود نیازمند محبت است و در مراحل اولیه زندگی و دوران کودکی خویش به محبتی بیشتر نیاز دارد و تأثیر روش محبت در سازمان دادن به شخصیت کودک بر کسی پوشیده نیست‌.

البته محبتی معتدل و راستین و به‌دور از تکلف و تصنع و متناسب با سن و سال و وضع و حال کودک و به‌دور از تبعیض که در این زمینه روایاتی از اهل بیت‌(ع) نیز داریم‌.(۱۵)

نمونه‌هایی از این روش را در قرآن کریم‌، می‌توان در داستان حضرت یوسف‌(ع) جست‌وجو کرد. یکی در هنگامی که پدرش‌، حضرت یعقوب‌(ع) بنابر تقاضای برادران یوسف‌، او را به بازی و گردش می‌فرستد و خوف از جان یوسف‌(ع) را دارد.میفرماید؛

«أَرْسِلْهُ مَعَنَا غَدًا یَرْتَعْ وَیَلْعَبْ وَإِنَّا لَهُ لَحَافِظُونَ-- قَالَ إِنِّی لَیَحْزُنُنِی أَن تَذْهَبُواْ بِهِ وَأَخَافُ أَن یَأْکُلَهُ الذِّئْبُ وَأَنتُمْ عَنْهُ غَافِلُونَ؛ فردا او را با ما بفرست تا [در چمن] بگردد و بازى کند و ما به‌خوبى نگهبان او خواهیم بود-- گفت این‌که او را ببرید سخت مرا اندوهگین مى‏‌کند و مى‏‌ترسم از او غافل شوید و گرگ او را بخورد»(۱۶)

روش موعظه
‌
این روش از جمله روش‌هایی است که خداوند متعال برای تربیت همه انسان‌ها بدان سفارش کرده و در این رابطه می‌فرماید:
«ادْعُ إِلِى سَبِیلِ رَبِّکَ بِالْحِکْمَةِ وَالْمَوْعِظَةِ الْحَسَنَةِ وَجَادِلْهُم بِالَّتِی هِیَ أَحْسَنُ إِنَّ رَبَّکَ هُوَ أَعْلَمُ بِمَن ضَلَّ عَن سَبِیلِهِ وَهُوَ أَعْلَمُ بِالْمُهْتَدِینَ؛ با حکمت و اندرز نیکو به راه پروردگارت دعوت کن و با آنان به [شیوه‏اى] که نیکوتر است مجادله نماى در حقیقت پروردگار تو به [حال] کسى‌که از راه او منحرف شده داناتر و او به [حال] راه‌‏یافتگان [نیز] داناتر است».
موعظه نیکو، موعظه‌ای است که از جان پاک واعظی راه یافته‌، به روشی نیکو، از آن برای اصلاح و هدایت بهره گرفته شود و خود قرآن کریم‌، کتاب موعظه الهی است‌.در قرآن‌کریم در آیات ۵۷ سوره یونس، ۱۳ تا ۲۰ لقمان به زیبایی به این مبحث اشاره شده است.(۱۷)

روش تعلیم
‌
این شیوه هم یکی از روش‌ها است که بیشتر در روایات ائمه‌ روی آن تأکید شده مثلاً در بعضی از روایات‌، یکی از حقوق فرزند را «آموزش قرآن‌» و یا «سوادآموزی‌» برشمرده‌اند و در جای دیگر امام علی‌(ع) می‌فرماید: از دانش ما به کودکان خود چیزی بیاموزید که خداوند به‌واسطه آن سودشان بخشد(۱۸)

و همچنین است آموزش نماز، شنا، تیراندازی که همه اینها در تربیت جسمی و روانی کودک مؤثر است‌ و در تربیت قرآنی‌، احتیاط‌های لازم در امور جنسی کودک نیز حایز اهمیت شمرده شده او امر فرمود که کودکان باید با اجازه وارد اتاق خواب پدر و مادر شوند، می‌فرماید: «ای کسانی‌که ایمان آورده‌اید! بردگان شما و همچنین کودکانتان که به حد بلوغ نرسیده‌اند، در سه وقت باید از شما اجازه بگیرند.

آشنایی با تعالیم قرآن؛

اولین سنگ بنای تربیت دینی فرزند

امیرالمومنین علی(ع) در این رابطه فرموده اند: از جمله حقوق فرزند بر پدر و مادر این است که نامی نیکو بر او بنهد و به‌خوبی تربیتش کند و قرآن را به او بیاموزد.

تعلیم احکام

آشنا کردن فرزند به احکام اسلام و حلال و حرام از جمله وظایف پدر و مادر بر فرزند است

پیامبراکرم(ص) در این رابطه فرمودند: «فرزندانتان را در سن هفت سالگی وادار به نماز کنید و اگر خواستید تنبیه کنید از سن ده سالگی باشد و از این سن بیشتر بستر خواب آن‌ها را جدا کنید».

ایجاد محبت اهل‌ بیت(ع)

یکی از موارد تعلیم و تربیت بحث دوستی با امیرالمومنین علی(ع) و فرزندان ایشان است، که مایه سعادت دنیوی و اخروی ست چنان‌که رسول خدا(ص) خطاب به یکی از انصار فرمود: «فرزندان خود را بر دوستی علی(ع) ادب کنید»

عدالت میان فرزندان

رعایت عدالت از جمله توصیه‌های همیشگی است در مورد فرزندان و تربیت آنها در خانواده نیز توجه فراوانی به عدالت شده است از جمله:
۱-محبت عادلانه،
۲-تقسیم ارث عادلانه،
۳-حمایت مادی و معنوی عادلانه،
۴- رفتار عادلانه با فرزندان و ...
چنانکه پیامبر اکرم(ص) در این باره سفارش فراوان داشته از جمله نعمان بن بشیر می‌گوید: شنیدم پیامبر(ص) فرمود: بین فرزندانتان به عدالت رفتار کنید.

آموزش های ویژه‌

در تعالیم اسلام بر روی برخی از آموزش‌ها و تربیت‌ها برای فرزندان عنایت ویژه‌ای وجود دارد از جمله این موارد تیراندازی، شنا، سوارکاری و ... است.

منابع؛
۱- نفایس الاخبار،ص ۲۸۶
۲- مستدرک الوسائل،ج۲،ص ۶۲۵
۳- مکارم الاخلاق،ص ۱۱۳
۴- خانواده در اسلام،ص ۱۶۱
۵- طوسی،الغیبه،ص ۱۸۸
۶- بحارالانوار، ج ۴۳،ص ۲۸۲
۷- بحارالانوار، ج ۱۰۱ ، ص ۹۹
۸- سوره اسرا آیه ۹
۹- سوره بقره آیه ۴۴
۱۰- سوره صف آیات ۲ و ۳
۱۱- سوره ممتحنه آیه ۴
۱۲- سوره تحریم آیات ۱۰ تا ۱۲
۱۳- سوره فرقان آیات۲۷ تا۲۹
۱۴- سوره آل‌عمران آیه۱۵۹
۱۵- سوره شورئ آیه ۴۹
۱۶- سوره یوسف(ع) آیه۱۲ و۱۳
۱۷- سوره نحل آیه ۱۲۵
۱۸- میزان الحکمة‌، ج ۱۴، ص ۷۱۰۷، ح ۲۲۷۵۳