عکس‌های مشروطه خواهان صدای تاریخ است

به گزارش بولتن نیوز، صنم توکلی در آخرین روز نشست «عکاسی و جامعه: عکاسی و جنبش‌های اجتماعی» موضوع سخنرانی خود با عنوان «بررسی بصری روند شکل‌گیری هویت ملی از خلال عکس‌های انقلاب مشروطه: نمودی آرمانی از ملتی نوین» را با سه پرسش زیر آغاز کرد.
1- بازنمایی بصری غالب در ساختار اجتماعی-سیاسی سال های پس از مشروطه چگونه بوده است؟
2- با ورود عکاسی چه تغییری در نحوه بازنمایی بصری رخ داده است؟
3- نقش و کارکرد عکاسی ثبت، بازنمایی و شکل گیری هویت فردی- جمعی چگونه بوده است؟
توکلی گفتمان موجود در مشروطه را به «پاتریمونیالیسم سنتی» و «گفتمان دموکراسی» تقسیم بندی کرد و گفت: در گفتمان سنتی ترکیبی از دو عنصر «نظریه شاهی ایرانی» و نظریه «سیاسی شیعی» دخیل و گفتمان دموکراسی تحت تاثیر محدودیت قدرت، قانون گرایی، مشارکت، نوگرایی و قرائت دموکراتیک از دین است.
وی با اشاره به نقش حزب در شکل آگاهی طبقاتی گفت: حزب، شکل خاصی از ساماندهی نیروهای اجتماعی، به عنوان حلقه پیوند میان منافع اجتماعی و نهادهای تصمیم گیری سیاسی را مهیا می کرد و همچنین ظهور پارلمان و انتخابات، تنوع ایدئولوژی های سیاسی، پیدایش تشکلاتی همچون اتحادیه ها و اصناف و شکل گیری منازعات در بین احزاب لازمه پیدایش حزب بود که وظیفه بسیج و به میدان آوردن قدرت موجود در جامعه را فراهم می کرد.
توکلی با اشاره به هویت جمعی در مشروطه گفت: هم گرایی افراد در راستای تعلق به امری مشترک، در کنار آگاهی شخصی، گروه و جامعه به «خود» است که در کنش های اجتماعی، به گونه ای تدریجی شکل می گیرد و «هویت مقاومت» مهمترین شکل هویت سازی در جامعه معاصر با تمسک به هویت رسوب شده کنشگرانی است که از سوی منطق سلطه بی ارزش دانسته می شوند و سنگرهایی برای مقاومت و بقا بر مبنای اصول متفاوت یا متضاد اصول مورد حمایت نهادهای جامعه ایجاد می شود.
وی افزود: در هویت جمعی است که ملت گرایی شکل می گیرد فضای مشروطه بستری برای ملت سازی است و نتیجه می تواند، به انقلاب منتهی شود.
وی در ادامه، بحثی با عنوان «از پیکرنگاری درباری تا واقع گرایی در نقاشی دوران جدید» را چنین تشریح کرد: «نمونه آفرینی آرمانی»، «تصویر آمال و تصورات»، «دوری از طبیعت گرایی و تقلید»، «اهمیت پیکر انسان و شبیه سازی فدای میثاق های زیبایی استعاری و جلال و وقار ظاهری» در دوره فتحعلی شاه در پیکرتراشی و در ادامه نقاشی، شکل می گیرد که وقار بزرگترین مولفه این نقاشی است و یک هویت خداگونه خلق می شود.
توکلی گفت: با کمال الملک و صنیع الملک شاهد تغییراتی در نقاشی دوره قاجار هستیم و شمایل شاهان از یکسان سازی فاصله می گیرد و شاهد حضور عوام و رعیت ها در مکان هایی هستیم که دیگرشاخصه هویتی وجود ندارد.
توکلی گفت: شروع عکاسی نیز براساس فضاهای درباری همچون نقاشی با ژست، جواهرات و نگاه‌های نافذ شاهان شکل می گیرد که نشان دهنده یک شاه آرمانی است و بنابراین دراین فضا شاه محور اصلی گفتمان است و تنها صدای شاه است که شنیده می شود و اگر عکسی از رعیت انداخته شود می دانند هویت مستقل از شاه ندارند.
وی با اشاره به حضور ناصرالدین شاه به عنوان شاهِ عکاس گفت: یک تعاملی در فضاهای انسانی عکس ها ایجاد شد که عکسهای آرمانی درباری کم رنگ تر شد ولی در تقابل با از بین رفتن نگاه درباری هنوز گفتمان مقاومتی شکل نگرفته بود که این نگاه را کنار بزند و زمانی که این هویت در مشروطه شکل می گیرد عکاسی موفق می شود تصویر مخالفان را بازنمایی کند.
این کارشناس عکاسی با اشاره به اضمحلال عکسهای آرمانی در دربار قاجار گفت: پس از سه دهه که عکاسی وارد فضاهای اجتماعی می شود و مردم برای داشتن یک هویت بصری وارد عکاسخانه ها می شوند، می تواند شروع یک تصویر مستقل از شاه باشد و عکس ها از شکل گیری هویت فردی جلوتر می روند و به تصاویر گروهی در مکان هایی همچون مدارس و فضاهایی که به سختی موفق به ساخت آن شدند منتهی می شود که به نحوی فردیتی است که در یک اجتماع به رخ کشیده می شود.
وی گفت: عکاسی دوران مشروطه در تعامل با بورژوازی و مدرنیته شکل می گیرد و به واسطه واقع گرا بودن در ذات، در دوره ای که مردم بی سواد بودند و قدرت خواندن متون را نداشتند می توانست در انتقال مفهوم، نقش مهمی در نهادینه ساختن دموکراسی توده ها داشته باشد.
توکلی با اشاره به عکاسی به مثابه ساخت هویت افزود: در فضای مشروطه، هویت شاه در حال شکستن و هویت مقاومت درحال شکل گرفتن است و عکسهای سندگونه نقش مهمی در آگاهی و انتقال آن دارند و بازتولید انبوه و تکثیر مردمی در مقابل دوربین است که لحظه استثنایی واقع گرایی عکس، می تواند صدای آنها را در تاریخ ماندگار کند.
وی با تشریح و نقد عکسهای مشروطه افزود: عکس ها در آن دوره پرتره هایی از روبرو و گروهی هستند که تلاش می کنند احترام مخاطب و بیننده را حفظ کنند که این وقار نشان دهنده افتخار از حضور است و لحظه ای ناب که سبب می شود افرادی عادی از هویت فردی خود به هویت ملی تبدیل شوند.
نشریه‌ تخصصی عکاسی دانشگاه هنر تهران با همکاری انجمن علمی عکاسی این دانشگاه نشست‌هایی تخصصی پیرامون «عکاسی و جامعه: عکاسی و جنبش‌های اجتماعی» و نشست هایی با موضوع «انقلاب حاشیه‌نشین‌ها: نبرد تصویر در برابر عکس در انقلاب 57»، «عکاسی مستند و جنبش نژادی سیاهان در آمریکای قرن بیستم» و «بررسی بصری روند شکل‌گیری هویت ملی از خلال عکس‌های انقلاب مشروطه: نمودی آرمانی از ملتی نوین» از دو‌شنبه 13 اسفند به مدت سه روز در سالن جانبزرگی دانشگاه هنر دانشکده هنرهای کاربردی برگزار کرد.