در پیچ و خم «شکسته نویسی»

گروه هنرهای تجسمی: «شکسته نویسی» به شکل نوشتاری کلمات مطابق با زبان گفتار یا محاوره گفته می شود. در واقع با غلبه زبان گفتار بر زبان نوشتار بسیاری از قواعد آوایی، نحوی و تصویری خط فارسی دگرگون می شود.

به گزارش بولتن نیوز، بنابراین تغییراتی که در زبان گفتار اتفاق می افتد غیر از چینش(نحو) ساده و روان جملات، شکل نوشتاری خاص کلمات است که امروزه از این شیوه نوشتاری به شکسته نویسی یاد می شود؛ هرچند نویسندگان تراز اول ایران عمدتا در داستان و نمایشنامه، شکسته نویسی را به کار برده اند؛ اما امروزه برخی افراد گویا مرز و محدوده ای برای شکسته نویسی نمی شناسند تا جایی که حتی برگه امتحانی و فضای رسمی کلام را هم با فضای مجازی اشتباه می گیرند!

شکسته نویسی با چنین شکل و شمایلی و با این گسترۀ فراگیر پدیده ای البته نوظهور است؛ این که افرادی با حداقل سواد، همگام با دیگر نخبگان و فرهیختگان جامعه دست به قلم شوند و به اجبار هم که شده باید بنویسند، اقتضای قرن 21 است. قرنی که سرعت انتقال اطلاعات و مسائل فرهنگی و ابزارهای فناوری باعث تولید واژه های جدید می شود و چه بسیار واژگانی که فقط در دو دهه اخیر تولید و نهادینه شده است. از این رو هر کدام از ما روزانه در فضاهای رنگارنگ شبکه های اجتماعی پیامی را با خط فارسی رد و بدل می کنیم. اما آیا رسم الخط نوشتاری کاربران یکسان است؟ آیا این کاربران خود را تابع اصول و دستور خط فارسی می بینند؟ گذشته از اشکالات فاحش و رسوا کننده ای که امروزه در نوشتار برخی افراد مشاهد می شود، مسئله شکسته نویسی وجاهت زبانی و دستوری دارد؟

غیر از دکتر احمد سمیعی گیلانی در کتاب «نگارش و ویرایش» صفحات 52- 58 و علی صلح جو در کتاب کم حجم «شکسته نویسی»و نوشته های پراکنده هنوز مبحث شکسته نویسی جدی گرفته نشده است. شاید برخی آن را خیلی سطحی و موجی گذرا فرض می کنند که ارزش بحث کردن ندارد. برای برخی هم اصلا تبدیل به دغدغه نشده است و آن را بسیار طبیعی و پذیرفته شده جامعه زبانی می دانند که کاری نمی توان کرد! مخالفان و موافقان شکسته نویسی در دو سوی یک طیف قرار می گیرند و دلایلی بر موضع خود دارند.

زنده یاد ابوالحسن نجفی از مخالفان جدی شکسته نویسی به صراحت گفته است که در ترجمه و نوشته هایش در موارد جزئی و ضروری شکسته نویسی کرده و از شکسته نویسی مگر در جزئیات نمی توانیم استفاده کنیم .نجفی با بیان این که در مکالمات با زبان شکسته سخن می ‏گوییم و لزوما این با شکسته نویسی و خط شکسته متفاوت است، تصریح می کند که زبان و کلمات  دارای موسیقی است و اگر با زبان  شکسته  بنویسیم، ممکن است این موسیقی را از آن دریغ کنیم. همچنین ما علاوه بر حافظه صوتی کلمات به شدت نیازمند حافظه تصویری واژگان هستیم و بیشتر اوقات شکسته نویسی باعث می شود شکل دیداری کلمات مخدوش شود.

 علی صلح جو، مترجم و مدرس ویراستاری با پذیرش گونه نوشتاری به نام «شکسته نویسی» اذعان می کند امروز ما با حجم عظیمی از رمان هایی مواجه ایم که سبک نوشتاری شکسته دارند و این مسئله با ورود چت، زیرنویس های ماهواره ها، شبکه های اجتماعی و... حادتر شده است. مثلا در رمان ها به جای صبح نوشته شده «صب» یا به جای وقت نوشته شده «وخ » یا امروز را نوشته «امرو ». در حالی که وقتی به جای «وقت» می نویسیم «وخ»، حافظه بصری خواننده مخدوش می شود و کلی از ما انرژی می گیرد تا به منظور اصلی نویسنده پی ببریم. صلح جو که موضع اعتدالی در بحث شکسته نویسی دارد پیشنهادش این است که شکل کلمه مانع این  نیست  که ما جور دیگر بخوانیم بلکه می توانیم شکل را  ثابت نگه داریم و دستکاری های لازم را انجام دهیم؛ همچنین برای قاعده مند کردن شکسته نویسی کم کردن هجای کلمات را مطرح می کند مثلا می آیم(می آم)، می روم(می رم)می گویم(می گم). به نظر او واژه هایی که هجاهای آن ها در نوشتار و گفتار یکسان است نباید شکسته نویسی کرد مثل نان / نون، جان/ جون، همان/ همون. این پیشنهاد صلح جو چندان مشکل گشا نیست چراکه  مشکلی از معضل شکسته نویسی حل نمی کند. شکسته نویسی اساسا به کاهش تعداد هجا و غیر رسمی نوشتن کلمات گرایش دارد و با این قاعده سازگار نیست.

دکتر محمود فتوحی، استاد دانشگاه فردوسی مشهد و عضو وابستۀ فرهنگستان زبان و ادب فارسی با تاکید بر زبان فارسی به عنوان مدار وفاق اجتماعی ایرانیان در طول تاریخ، ضرورت حفظ و تقویت آن را یادآور می شود. وی معتقد است شاهکارهای ادب فارسی بر بنیان زبان نوشتار اصیل پدید آمده اند و کاخی که فردوسی برافراشته، اساسا کاخ زبانی است در برابر کاخ خلافت عباسی. از این رو رودکی زبان مادری اش فارسی نبوده ولی به زبان فارسی شعر گفته است. نویسندۀ «صد سال عشق مجازی» زبان را امری کاملا اجتماعی می داند که آن چه می توان انجام داد مفهوم سازی و داشتن حساسیت های لازم در حفظ آن است تا به عنوان پاسداران زبان سعی کنیم زبان سالمی را ترویج دهیم. دکتر فتوحی رویارویی زبان گفتار و نوشتار را پدیده جدیدی نمی داند و معتقد است که در طول تاریخ زبان فارسی چنین مسئله  ای  همواره مطرح بوده و از این میان زبان نوشتار فارسی مرجع اصلی شناخته شده است.

هومن عباسپور، مدرس ویراستاری مقوله شکسته نویسی را جدی تر از دیگران پیگیری کرده و حتی از تدوین شیوه نامه شکسته نویسی خبر می دهد که به زودی چاپ خواهد شد. همان کاری که استاد سمیعی گیلانی حدود 18 سال پیش در کتابش به ضرورت تحقیق در این زمینه اشاره کرده است. عباس پور معتقد است: آنان که از ستایشِ شکسته‌نویسی سخن می‌گویند گاهی تناسب آن را با متن و گفتمان (discourse) نادیده می‌گیرند و غافل‌اند از این که هر متنی را نمی‌توان شکسته نوشت مثل نامه‌های اداری، کتاب‌های علمی، گفتار فیلم‌های مستند و نکوهش کنندگان شکسته‌نویسی این واقعیت را نادیده گرفته‌اند که نسلِ تازه‌ای قلم به دست گرفته و میل به نگارش به روشِ ساده و تازه و تندتری دارد. مخالفان شکسته‌نویسی این نوع نگارش را تحمیل لهجۀ تهرانی بر سایر لهجه‌ها می‌دانند، در حالی که شبانه‌روز به همین لهجه در صداوسیما صحبت می‌شود و نمی‌توان مجریان پخش و مصاحبه‌گرانِ رسانه‌های دیداری و شنیداری را متهم کرد که لهجۀ تهرانی خود را تحمیل می‌کنند.

عباس پور می افزاید: شکسته‌نویسی به ما نشان می‌دهد که زبان گفتارمان چقدر از زبان نوشتارمان فاصله گرفته و کدام عناصر زبانی، اعم از آوایی و واژگانی و نحوی، بیش از همانندهای خود دچار تغییر شده‌اند؛ مثلاً فعل مضارع شکسته می‌شود: می‌بیند/ می‌بینه، ولی فعل ماضی شکسته نمی‌شود: «دید». شکسته‌نویسی به ما نشان می‌دهد که عناصر گفتاریِ ما یکدست نیست: بِرید/ بِرین؛ ببردش/ ببرتش.

این مدرس ویراستاری خاطر نشان می کند: در رسم‌الخط زبان شکسته، حتی کلماتِ هم‌ساخت را هم نمی‌توان یکدست کرد: در «می‌بینه» و «می‌دونم» می‌توان «می» را جدا نوشت، ولی گاهی پیوسته‌نویسیِ «می» خواندن را آسان‌تر می‌کند: میگه/ می‌گه، میاد/ می‌آد. به‌خصوص کار آن جایی دشوار می‌شود که، بر اثر ساخت هجایی، «می» و بخشی از بُن فعل در یک هجا قرار گیرد؛ مثلاً نوشتن «میندازه» به‌صورتِ «می‌ندازه» مطابق ساخت هجایی‌اش نیست.

عباس پور تاکید می کند: شکسته‌نویسی را باید پذیرفت. نسلی این نوع نوشتن را اختیار کرده است و حق خود می‌داند که در یادداشت‌های خودمانی، این نوع نوشتن را به‌کار ببرد و کسانی که در برابر این روشِ نگارش ایستاده‌اند آب در هاون می‌کوبند. مدت‌هاست که دوران علّامگی و انتشار و تجویز بخش‌نامه‌های اداری برای نگارش سپری شده است. بخواهیم و نخواهیم، شکسته‌نویسی و به تعبیر بهترش گفتاری‌نویسی، نوعی از نگارش امروز فارسی است و به‌جای حذف یا انکار آن، بهتر است آن را بشناسیم و برایش قواعدی وضع کنیم.

منبع: خراسان