انتخابات در گذر تاریخ

گروه سیاسی: انتخابات اولین دوره مجلس شورای ملی، پس از انقلاب ۵۷، در ۲۴ اسفند ۱۳۵۸ خورشیدی، برگزار گردید و در تاریخ ۷ خرداد ۱۳۵۹ خورشیدی، اولین جلسه مجلس اول برگزار گردید. در انتخابات سه گروه حزب جمهوری اسلامی به رهبری محمد بهشتی و نهضت آزادی ایران به سرپرستی مهدی بازرگان و مجاهدین خلق ایران به سرپرستی مسعود رجوی رای آوردند و حزب بهشتی پیروز شد.

به گزارش بولتن نیوز، طبق آمارهای رسمی ۵۲٫۱۴٪ واجدان در پنجمین انتخابات پیاپی در سال ۱۳۵۸ انتخابات شرکت کردند. ۲۰٬۸۵۷٬۳۹۱ نفر واجد بودند که ۱۰٫۸۷۵٬۹۶۹ رای به صندوق ریختند. نامزدان نهایی ۴۲۸ تن بودند که سر ۲۷۰ کرسی رقابت می‌کردند.

رییس سنی مجلس اول در ابتدا با یدالله سحابی بود و نایب رئیس اول مهندس مهدی بازرگان بود. پس از تصویب اعتبارنامه‌ها و رد اعتبارنامه ۱۲ نفر چون رحمان دادمان، خسرو قشقایی، حسن بهروزیه، احمد مدنی و ابوالقاسم حسینجانی انتخاب هیئت رئیسه دایم صورت گرفت و اکبر هاشمی رفسنجانی عهده دار ریاست مجلس شد و نائب رئیسان سید اکبر پرورش، سید محمد موسوی خوئینی‌ها، حبیب الله عسگراولادی، محمد یزدی، سید محمد خامنه‌ای بودند.

انتخابات اولین دوره مجلس شورای اسلامی در ۲۴ اسفند ۵۸ به عنوان پنجمین انتخاب در عمر کوتاه این نظام بود و قبل از آن رفراندوم تعیین نظام جمهوری اسلامی، انتخابات نمایندگان مجلس خبرگان قانون اساسی، همه‌پرسی قانون اساسی و ریاست جمهوری، قبل از تعیین نمایندگان مجلس برگزار شده بود. لذا تشکیل مجلس شورای اسلامی نهادسازی را در جمهوری اسلامی در مهم‌ترین بخش آن سامان می‌داد و با شروع به کار مجلس، یکی از قوای سه‌گانه تأسیس می‌شد و از آنجا که اختیارات فراوانی به آن اختصاص یافته بود، می‌توانست از لحاظ عملی نظام سیاسی را رسمیت بخشد.

در این برهه نیروهای فعال سیاسی با آگاهی کامل از نقش و جایگاه این قوه، به تلاش و کوشش جهت موفقیت در انتخابات و راهیابی به مجلس پرداختند و به جز بعضی گروه‌های سیاسی کوچک که انتخابات را تحریم کردند، اکثر احزاب و گروه‌های مطرح، ضمن اعلام آمادگی برای شرکت همه‌جانبه در آن، مواضع خود را به صورت آشکار بیان کردند و هر کدام طرفداران خود را به شرکت گسترده در انتخابات فراخواندند که در روز جمعه ۲۴ اسفند ۵۸ جمعیتی بالغ بر ده میلیون و پانصد هزار نفر در فضایی توأم با آرامش و امنیت، آرای خود را به صندوق‌ها ریختند.

اولین گام در خصوص برگزاری انتخابات مجلس شورای اسلامی، تدوین قانون انتخابات مجلس بود، لذا تیمی در وزارت کشور مشغول تهیه این قانون شدند و پس از تهیه آن، این قانون به تصویب شورای انقلاب رسید. با انتشار این قانون در ۱۸ بهمن ۵۸ دو نکته آن، یکی منطقه‌ای کردن انتخابات به ویژه در تهران و دیگری کسب رأی اکثریت مطلق برای هر یک از کاندیدا‌ها، مورد اعتراض بعضی از نیروهای سیاسی قرار گرفت.

اکبر هاشمی رفسنجانی در این خصوص می‌گوید: «در این ایام، روشنگری افکار عمومی در مقابل مخالفان، خصوصا با توجه به فضاسازی‌های مطبوعات که با درج گسترده نظر مخالفان و عدم توجه کافی به نظارت موافقان ایجاد شده بود، یک ضرورت به نظر می‌رسید، به همین دلیل من با جمع‌بندی آرای نظرات گروه‌ها و افراد مختلف درباره کیفیت برگزاری انتخابات، بیانیه‌ای تهیه و به عنوان عضو شورای انقلاب و سرپرست وزارت کشور در تاریخ ۱۲ اسفند ۵۸ به روزنامه کیهان، به عنوان یکی از مهم‌ترین روزنامه‌هایی که با مدیریت آقای ابراهیم یزدی در گسترش نظر مخالفان می‌کوشید دادم و برای جبران موضع‌گیری منفی مخالفان در مقابل خواست اکثریت مردم و تصمیم شورای انقلاب و نیز برای هدایت افکار عمومی، خواستار درج آن شدم.»

دکتر حسن حبیبی نیز در خصوص لغو این طرح (منطقه‌ای شدن انتخابات) می‌گوید: «علت لغو این طرح را دو دلیل اعلام کردند، اول آنکه این طرح مورد اعتراض و انتقاد شدید گروه‌ها و افراد بسیاری قرار گرفت و دیگر اینکه اجرای چنین طرحی انتخابات را به تأخیر می‌انداخت و با توجه به شرایط حساس پس از انقلاب، طرح لغو شد.» اما طرح دو مرحله‌ای شدن انتخابات و کسب اکثریت آراء، مجددا توسط شورای انقلاب تأیید شد و به نظرات مخالفان توجهی نشد، البته این طرح مورد حمایت جناح مذهبی (سیاسیون مذهبی) بود و آن‌ها استدلال می‌کردند که مجلس قدرتمند، زمانی شکل می‌گیرد که نمایندگان آن با اکثریت مطلق آراء به مجلس راه یابند و چون خانه ملت، مهم‌ترین کرسی حاکمیت ملی است، نمایندگان آن باید از اعتبار خاصی برخوردار باشند و مجلسی که متشکل از نمایندگان اکثریت مردم باشد به مراتب منسجم‌تر و متشکل‌تر خواهد بود.

حضور روحانیت در این انتخابات، خصوصا بعد از انتخابات ریاست جمهوری و مسایلی که در آن برهه پیش آمد و با توجه به نظر امام، که برای حضور روحانیت در اینجا منعی نمی‌دیدند، خیلی جدی و مؤثر بود و به صورت گسترده هم مورد استقبال مردم و نیروهای مبارز مذهبی قرار گرفت. بدین ترتیب یکی از نیروهای عمده فعال در انتخابات گروه‌ها و احزاب مذهبی بودند که در رأس آن حزب جمهوری اسلامی قرار داشت و گروه‌هایی مانند روحانیت مبارز تهران و سازمان مجاهدین انقلاب اسلامی با حزب جمهوری اسلامی ائتلاف بزرگ را شکل داده بودند. پیشنهاد ائتلاف از طرف جامعه روحانیت مبارز بود که اعلام کردند: «برای پیروزی کامل جمهوری اسلامی کلیه گروه‌ها و احزاب اسلامی و نهادهای انقلابی و نمایندگان قشرهای ملت ائتلاف نمایند» که به ائتلاف بزرگ مشهور شد.

نهضت آزادی تحت عنوان گروه همنام برای انتخابات مجلس نامزد معرفی کرد، سایر گروه‌های لیبرال مانند دفتر هماهنگی همکاری‌های مردم با رییس‌جمهور که مورد حمایت بنی‌صدر بود و جبهه ملی ایران در فهرست جداگانه‌ای کاندیداهای خود را معرفی کردند. نیروهای چپ نیز به صورت فعال مشغول برنامه‌ریزی جهت موفقیت در انتخابات بودند مانند حزب توده و سازمان مجاهدین خلق که با عنوان شورای مرکزی کاندیداهای انقلابی و ترقی‌خواه در انتخابات شرکت کردند.

در این میان ابوالحسن بنی‌صدر، رییس‌جمهور وقت با هدف در دست داشتن اکثریت پارلمان و با این شعار که هیچ کس حق معرفی وکیل برای مردم ندارد، از طریق دفتر هماهنگی همکاری‌های مردم با رییس‌جمهور که به خود وی تعلق داشت، به تشکیل کنگره انقلاب اسلامی اقدام کرد. این کنگره که احتمالا در مقابل ائتلاف بزرگ نیروی مذهبی بر پا می‌شد، طوری برنامه‌ریزی شده بود که بخش‌هایی از نیروهای احتمالی ائتلاف را به خود جذب می‌کرد که در پوشش مشارکت دادن متعهدین و روحانیت مبارز شهرستان‌ها و مهم‌ترین مراکز انقلابی یعنی مساجد در شکل‌دهی به اجلاس‌های استانی انجام می‌شد. دفتر هماهنگی بنی‌صدر گرچه از راه کنگره موفق به معرفی نامزد برای مجلس نشد اما برخی نامزد‌ها را مورد حمایت خود قرارداد.

بر اساس اعلام وزارت کشور برای انتخابات دوره اول مجلس شورای اسلامی، در حدود ۱۹۰۰ نفر ثبت نام کردند که از آن میان ۵۴۰ نفر نامزد نمایندگی از تهران و مابقی کاندیدهای سایر شهرهای کشور بودند. اسامی کاندیداهای دو گروه ائتلاف بزرگ که متشکل از جامعه روحانیت مبارز، حزب جمهوری اسلامی، سازمان مجاهدین انقلاب اسلامی، انجمن اسلامی معلمان، نهضت زنان مسلمان، سازمان فجر اسلام، اتحادیه انجمن‌های اسلامی شهر ری و بنیاد الهادی بود و گروه همنام در تهران بدین شرح می‌باشد:

ائتلاف بزرگ:

۱. حاج سعید امانی

۲. دکتر سید حسن آیت

۳. محمد جواد باهنر

۴. دکتر حسن ابراهیم حبیبی

۵. دکتر نجفقلی حبیبی

۶. فخرالدین حجازی

۷. محمد جواد حجتی کرمانی

۸. آیت‌الله سید علی خامنه‌ای

۹. محمد موسوی خوئینی‌ها

۱۰. گوهرالشریعه دستغیب

۱۱. محمدعلی رجایی

۱۲. سید رضا زواره‌ای

۱۳. مهدی شاه‌آبادی

۱۴. حبیب‌الله عسگراولادی

۱۵. هادی غفاری

۱۶. حسین کمالی

۱۷. سید اسدالله لاجوردی

۱۸. سید محمدباقر حسینی لواسانی

۱۹. دکتر محمد مبلغی (اسلامی)

۲۰. محسن مجتهد شبستری

۲۱. عبدالمجید معادیخواه

۲۲. علی‌اکبر معین‌فر

۲۳. محمدکاظم موسوی بجنوردی

۲۴. احمد مولایی

۲۵. علی‌اکبر ناطق نوری

۲۶. سیف‌الله وحید دستجردی

۲۷. علی‌اکبر ولایتی

۲۸. محمدعلی هادی نجفی

۲۹. فرشته هاشمی

۳۰. علی‌اکبر هاشمی رفسنجانی

و گروه همنام: (گروه همنام توسط آیت‌الله سیدابوالفضل موسوی زنجانی، محمدتقی، محمدتقی شریعتی، مهدی بازرگان و یدالله سحابی تشکیل شد.)

۱. جلال‌الدین آشتیانی

۲. مهدی بازرگان

۳. عبدالعلی بازرگان

۴. فتح‌الله بنی‌صدر

۵. علی‌اصغر بهزادنیا

۶. محمد توسلی حجتی

۷. مصطفی چمران

۸. حسن ابراهیم حبیبی

۹. علی‌ دانش منفرد

۱۰. محمدعلی رجایی

۱۱. یدالله سحابی

۱۲. عزت‌الله سحابی

۱۳. هاشم صباغیان

۱۴. علی‌ صادقی تهرانی

۱۵. مصطفی کتیرایی

۱۶. علی‌اکبر معین‌فر

۱۷. محمود مانیان

۱۸. ابراهیم یزدی

از زمان بحث انتخابات مجلس تا ۲۴ اسفندماه، زمان برگزاری انتخابات، اغلب مناطق ایران، به خصوص شیراز، میانه و قائم‌شهر شاهد درگیری‌های لفظی و مسلحانه، اعتصابات و تحصن‌های مختلف بود؛ وقتی صبح روز برگزاری انتخابات، در دفتر روزنامه بامداد در تهران و مقابل رستورانی در منطقه عباس‌آباد تهران، دو بمب منفجر شد، در قروه، بهار مهران، سقز، بانه، مریوان و سنندج به دلیل درگیری و اعتصاب غذا انتخابات متوقف شد، در چندین شهر فارس از جمله اقلید، فیروز‌آباد، قیر و کازین ۴۶ صندوق رأی‌گیری به آتش کشیده شد، بازاریان کرمانشاه در اعتراض به نحوه برگزاری انتخابات تحصن کردند و در خلخال اعتراض کنندگان در اعتراض به نحوه برگزاری انتخابات، فرماندار و اعضای انجمن نظارت را به گروگان گرفتند.

علیرغم تمام این مسایل و کاستی‌ها و کمبود‌ها، انتخابات اولین دوره مجلس شورای اسلامی، یکی از آزاد‌ترین و مردمی‌ترین انتخابات در مقایسه با انتخابات گذشته بود و تمامی گروه‌ها و احزاب با تفکرات مذهبی و چپ و راست، آزادانه در آن شرکت کرده و به بیان مواضع و دیدگاه‌های خود پرداختند و تمامی گروه‌ها از شانس برابری برای راهیابی به مجلس برخوردار بودند.

نتیجه انتخابات در دور اول، راهیابی ۱۸ نامزد از تهران و ۷۹ نامزد از شهرستان‌ها بود. در میان ۷۹ نامزد پیروز از شهرستان‌ها، از حوزه انتخابیه در گز دکتر ابوالفضل قاسمی از حزب ایران و از کرمانشاه، کریم سنجابی از جبهه ملی به پیروزی دست یافتند، در مقابل ۹۵ نفر از جناح مذهبی بودند، ضمن اینکه انتخابات به دور دوم کشیده شد، نتیجه انتخابات نیز مورد اعتراض نیروهای چپ به خصوص سازمان مجاهدین خلق قرار گرفت که نتوانسته بود حتی یک نامزد به مجلس بفرستد و تنها در برخی از شهرستان‌ها نامزد‌هایشان به دور دوم رسیده بودند. در مرحله دوم که در تاریخ ۱۹ اردیبهشت ۵۹ برگزار شد نامزدهای راه یافته به دور دوم به رقابت پرداختند. این در حالی بود که از برگزاری مرحله اول انتخابات تا مرحله دوم، همچنان تظاهرات، اعتصابات و درگیری‌های مسلحانه پراکنده ادامه داشت و حتی به دلیل وخامت اوضاع بعضی شهر‌ها مثل سنندج، چابهار، هشترود، نقده، فیروز‌آباد، فارس و چند شهر دیگر باعث شد انتخابات مرحله دوم در این شهر‌ها برگزار نشود.

در بررسی شکایت‌های انتخاباتی، در برخی حوزه‌ها مانند کرمانشاه انتخابات باطل شد و در حوزه درگز، با مشخص شدن ارتباط نامزد پیروز با ساواک، وی از راهیابی به مجلس بازماند. کلیت انتخابات در پایان اردیبهشت ماه ۵۹ تأیید شد. در گزارش سوم خرداد ۵۹ روزنامه اطلاعات درباره ترکیب فراکسیون‌های مجلس چنین آمده بود که: «فراکسیون ائتلاف بزرگ، بزرگترین فراکسیون مجلس اول با ۸۵ نماینده متعلق به نیروهای مذهبی، فراکسیون متعلق به نهضت آزادی با حدود ۲۰ نماینده، فراکسیون دفتر همکاری‌های مردم با رییس‌جمهوری متعلق به هواداران رییس‌جمهور حدود ۳۳ نماینده و منفرد‌ها با داشتن حدود ۱۱۵ نماینده ترکیب مجلس اول را ایجاد کردند.» به طور کلی در ۲ مرحله ۲۳۴ نفر از سراسر کشور انتخاب شدند و چون تعداد انتخاب شدگان از ۱۸۰ نفر حد نصاب (دو سوم مجموع نمایندگان که ۲۷۰ نفر هستند) بیشتر بود، مجلس می‌توانست رسمیت یابد. برگزیدگان ملت پس از برگزاری معارفه با شورای انقلاب، در روز یکشنبه ۴ خرداد ماه ۵۹ به حضور امام خمینی رسیدند و ایشان رهنمودهایی به آنان ارایه کردند.

منابع:

ویکی پدیا

مرکز اسناد انقلاب اسلامی

سایت تاریخ ایرانی

شورای نگهبان