نقش تاريخي دانشگاه در پيروزي انقلاب اسلامي
شاید بتوان پیشینه جنبش دانشجویی در ایران را به روزگار مشروطه و فعالیت دانشجویان که برای تحصیل در زمان قاجار به خارج کشور رفته بودند، در نهضت مشروطه بازگرداند.
اما اگر بخواهيم به نقش دانشگاه و دانشجويان در پيروزي انقلاب اسلامي بپردازيم مي بايست با نگاهي تاريخي از زمان تأسيس اين نهاد در ايران به تحليل روند پيوستن دانشگاهيان به مبارزات مردمي در انقلاب اسلامي بپردازيم.
زماني كه دانشگاه تهران توسط رضاخان در سال 1313 تأسيس گرديد، شايد هيچ كس فكرش را هم نمي كرد كه اين نهاد در براندازي نظام شاهنشاهي نقش اساسي ايفا نمايد.
البته نكته اي كه بايد به آن اشاره كرد اين است كه تاريخ جنبش دانشجويي ايران را نمي توان مقارن تأسيس دانشگاه دانست، چرا كه اولاً اساساً جنبش، تعريف و ماهيتي متفاوت با جريان، حركت و شورش دارد و به دليل اينكه دانشگاه در ايران يك پديده نو به شمار مي رفت، اين پديده نو آنقدر مجذوب كننده بود تا كساني كه وارد آن محيط مي شدند، مقدار جذبشان يك نقش ضد انگيزه اي داشت، تا حدي كه يك جنبش اعتراضي و سياسي برپا نکنند.
دوم اينكه در آن زمان دانشگاه از لحاظ تعداد دانشجو و به لحاظ كميت در حدي نبود كه محلی برای شكل گيري جنبش دانشجويي باشد.
و سوم اينكه در ابتداي تأسيس دانشگاه، اكثر تحصيل كردگان و دانشجويان از قشر بالاي جامعه بودند و نيازي به حركت هاي اعتراضي و عدالت گرايانه و آرمان خواهانه نمي ديدند.
حقيقت آن است كه اگر بخواهيم به طور مشخص به نقش و تأثير دانشجويان در انقلاب اسلامي بپردازيم، مي بايست آن را در تاريخ جنبش دانشجويي مسلمان و در قالب انجمن هاي اسلامي دانشجويان بنگريم، چرا كه مطمئناً يكي از پايه هاي اساسي مبارزات دانشگاهيان عليه رژيم پهلوي و نظام شاهنشاهي را مي بايست در باورها و اعتقادات اسلامي آنها كه متأثر از شخصيت هاي خاصي همچون آيت الله طالقاني، بر اثر جاذبه و عمق فكري و معرفتي آنها در تعامل نزديك و مستقيم با دانشجويان به وجود آمده بود جستجو كرد.
چنين اعتقادي در جريان دانشجويي باعث گرديد كه دانشجويان مسلمان در طول سال هاي دهه 20 و 30 همواره مقابل انحرافات مختلف رژيم وابسته پهلوي دست به اعتراض بزنند، كه مي توان 16 آذرماه سال 1332 را نيز از اين منظر به عنوان نقطه عطفي در تاريخ مبارزات دانشگاه ثبت كرد؛ روزي كه جریان دانشجویی مسلمان بر خلاف بسياري از سياسيان و روشنفكران چپ و راست- كه يا خود در شكل گيري كودتا دخالت داشتند و يا با دولت كودتا كنار آمده بودند- براي مقابله با استبداد و استکبار وارد ميدان شد تا آنجا كه خونشان، سنگ فرش هاي دانشگاه تهران را رنگين نمود.
البته برخي حركت هاي اعتراضي همچون برپايي تظاهرات، هنگام عقد كنسرسيوم در ارديبهشت 33 و شركت فعال دانشجويان در ميتينگ دي 39 در جلاليه، تظاهرات گسترده در مخالفت با انتخابات دوره بيستم شورا در بهمن 39، آتش زدن اتومبيل دكتر اقبال رئيس وقت دانشگاه تهران و تظاهرات در اعتراض به ورود ملكه اليزابت به تهران در اسفند همان سال، باعث شد تا دهه 30 تحت تاثیر ابتدای این دهه روندی ناآرام را در دانشگاه های کشور به نمایش گذارد.
در اين بين دهه 40 برای جریان دانشجویی مسلمان دهه رشد نرم افزاری و فکری به حساب می آمد و ضديت و مخالفت بنيادين با رژيم و سرسپردگي به آمريكا از شاخصه هاي اين برهه از تاريخ دانشگاه است كه مطمئناً واقعه ۱۵خرداد ۱۳۴۲ نقشي اساسي در ايجاد تحرك و خيزش انقلابي دانشگاه داشته است. سالی که نه فقط در جریان دانشجویی بلکه در تاریخ انقلاب اسلامی ایران وقایع مهم و تاثیرگذاری را در خود جای داده است.
با رشد كمي و كيفي مبارزات دانشجويي از اواخر دهه چهل و اوايل دهه پنجاه، تحول بسيار عميق كيفي در حركت هاي دانشجويي به وجود آمد، به طوري كه بسياري از انديشمندان اسلامي با تكيه بر امكانات بالقوه دانشجويي راهي نو پيش روي جوانان گشودند. از جمله دكتر شريعتي، آيت الله مطهري، آيت الله طالقاني، آيت الله مفتح، آيت الله بهشتي، علامه محمد تقي جعفري و... با تأسيس كانون هاي فكري مانند حسينيه ارشاد، تلاش هاي گسترده اي را جهت پي ريزي بيداري اسلامي آغاز كردند؛ براين اساس از حدود سال‌هاي 1351 و 1352 طيف نيروهاي مذهبي در جنبش دانشجويي رو به افزايش مي‌گذارد، به گونه‌اي كه در سال 1353 ديگر نيروهاي مذهبي به يك وزنه مستقل و قابل‌توجه در جنبش دانشجويي تبدیل شده بودند.
از پديده‌هاي مهم و قابل تأملي كه از اواخر سال 54 و اوايل سال 55 روند رو به گسترش و نقش تأثيرگذاري پيدا كرد، يكي شكل‌گيري هيأت‌هاي مذهبي خانگي با حضور دانشجويان به عنوان هسته‌هاي مبارزاتي و تربيت فكري و عاطفي بود و ديگري- به ويژه از اواخر سال 1355 و اوايل 1356- افزايش تعداد دختراني بود كه با روسري و حجاب اسلامي در دانشگاه تردد مي‌كردند و رفتار باوقار و لباس عفاف آنها به پرچم مبارزه دانشجويان مذهبي با رژيم شاه و سكولاريسم و آته‌ئيسم «لامذهبي» آشكار آن بدل گرديده بود.
از اواسط سال 1355 و هم زمان با افزايش اقتدار و نفوذ روحانيت در جامعه، بر ميزان تأثيرگذاري روحانيان در سخنراني‌ها و فضاهاي دانشگاهي نيز افزوده شد و تشكيل نماز جماعت‌هاي دانشگاهي سيمايي جديد از فضاي مبارزه ديني و آرماني عليه رژيم شاه را در دانشگاه‌ها رقم مي‌زد. كه اين روند همزمان با اوج‌گيري انقلاب اسلامي مردم ايران و آشكار شدن رهبري پرفروغ حضرت امام خميني(ره) و روحانيت پيرو حضرت امام (ره) بر كل نيروهاي مذهبي و نيز تماميت جنبش دانشجويي سركردگي و هژموني تام و تمام پيدا كرد.
در بين دانشگاه هاي ايران، دانشگاه تبريز و جنبش دانشجويي آن از اهميت خاصي برخوردار است. نقش دانشگاه تبريز جداي از نقش تبريز و آذربايجان در تاريخ معاصر ايران نيست. دانشجويان مذهبي دانشگاه تبريز بيش از ساير دانشگاه ها موفق شدند هويت اسلامي خود را منسجم كنند و مبارزات سياسي خود را از دانشجويان چپي جدا کنند. اين دانشجويان در سال ۱۳۵۶ و ۱۳۵۷ در دو حركت مهم حضور يافتند: ابتدا در قيام تاريخي ۲۹بهمن مردم تبريز كه در اعتراض به سركوب خونين مردم قم در ۱۹دي ۱۳۵۶ صورت گرفت و ديگر واقعه ۱۸ارديبهشت سال 57 دانشگاه تبريز كه به لحاظ اهميت كمتر از واقعه ۱۶آذر سال ۱۳۳۲ نيست. پس از اين واقعه دانشگاه تبريز تا پيروزي انقلاب اسلامي فعاليت آموزشي نداشت.
اما دانشگاه در سال 1357 به قلب تپنده مبارزه عليه رژيم طاغوت تبديل شد و جنبش دانشجويي تبديل به جنبشي اجتماعي با آرمان هاي بزرگ گرديد.
شروع سال تحصيلي 57-58 همزمان با رشد گسترده انقلاب اسلامي آغاز شد و در اين زمان بين دانشجويان طرفدار سازمان مجاهدين خلق و دانشجويان اصيل اسلامي نسبت به اينكه آيا دانشگاه ها را بايد باز نگه داشت يا اينكه تعطيل كرد، اختلاف افتاد. در اين وضعيت دانشجويان مسلمان معتقد به باز نگه داشتن دانشگاه ها، به عنوان يك مركز تجمع مناسب براي مبارزه با رژيم شاه بودند و دانشجويان طرفدار سازمان مجاهدين خلق از تعطيلي دانشگاه دفاع مي كردند و سرانجام دانشجويان مسلمان با يك تصميم سراسري و پخش اعلاميه اراده خود را به باز نگه داشتن دانشگاه ها، اعلام كردند. تا اينكه 40 روز از بازگشايي دانشگاه ها نگذشته بود كه در 13 آبان، تعطيلي دانشگاه ها توسط رژيم اعلام شد.
و اينگونه بود كه دانشگاه در مسير پيروزي انقلاب اسلامي ايران نقشي مهم و تأثيرگذار را در كنار ديگر اقشار جامعه ايران ايفا نمود و پس از تعطيلي در آبان 57 به خيل عظيم انقلاب اسلامي ايران پيوست تا اينكه در بهمن 57 دانشجويان به عنوان جريان پيشرو در مبارزه، شاهد پيروزي انقلاب اسلامي ايران بودند.
اما اگر بخواهيم به نقش دانشگاه و دانشجويان در پيروزي انقلاب اسلامي بپردازيم مي بايست با نگاهي تاريخي از زمان تأسيس اين نهاد در ايران به تحليل روند پيوستن دانشگاهيان به مبارزات مردمي در انقلاب اسلامي بپردازيم.
زماني كه دانشگاه تهران توسط رضاخان در سال 1313 تأسيس گرديد، شايد هيچ كس فكرش را هم نمي كرد كه اين نهاد در براندازي نظام شاهنشاهي نقش اساسي ايفا نمايد.
البته نكته اي كه بايد به آن اشاره كرد اين است كه تاريخ جنبش دانشجويي ايران را نمي توان مقارن تأسيس دانشگاه دانست، چرا كه اولاً اساساً جنبش، تعريف و ماهيتي متفاوت با جريان، حركت و شورش دارد و به دليل اينكه دانشگاه در ايران يك پديده نو به شمار مي رفت، اين پديده نو آنقدر مجذوب كننده بود تا كساني كه وارد آن محيط مي شدند، مقدار جذبشان يك نقش ضد انگيزه اي داشت، تا حدي كه يك جنبش اعتراضي و سياسي برپا نکنند.
دوم اينكه در آن زمان دانشگاه از لحاظ تعداد دانشجو و به لحاظ كميت در حدي نبود كه محلی برای شكل گيري جنبش دانشجويي باشد.
و سوم اينكه در ابتداي تأسيس دانشگاه، اكثر تحصيل كردگان و دانشجويان از قشر بالاي جامعه بودند و نيازي به حركت هاي اعتراضي و عدالت گرايانه و آرمان خواهانه نمي ديدند.
حقيقت آن است كه اگر بخواهيم به طور مشخص به نقش و تأثير دانشجويان در انقلاب اسلامي بپردازيم، مي بايست آن را در تاريخ جنبش دانشجويي مسلمان و در قالب انجمن هاي اسلامي دانشجويان بنگريم، چرا كه مطمئناً يكي از پايه هاي اساسي مبارزات دانشگاهيان عليه رژيم پهلوي و نظام شاهنشاهي را مي بايست در باورها و اعتقادات اسلامي آنها كه متأثر از شخصيت هاي خاصي همچون آيت الله طالقاني، بر اثر جاذبه و عمق فكري و معرفتي آنها در تعامل نزديك و مستقيم با دانشجويان به وجود آمده بود جستجو كرد.
چنين اعتقادي در جريان دانشجويي باعث گرديد كه دانشجويان مسلمان در طول سال هاي دهه 20 و 30 همواره مقابل انحرافات مختلف رژيم وابسته پهلوي دست به اعتراض بزنند، كه مي توان 16 آذرماه سال 1332 را نيز از اين منظر به عنوان نقطه عطفي در تاريخ مبارزات دانشگاه ثبت كرد؛ روزي كه جریان دانشجویی مسلمان بر خلاف بسياري از سياسيان و روشنفكران چپ و راست- كه يا خود در شكل گيري كودتا دخالت داشتند و يا با دولت كودتا كنار آمده بودند- براي مقابله با استبداد و استکبار وارد ميدان شد تا آنجا كه خونشان، سنگ فرش هاي دانشگاه تهران را رنگين نمود.
البته برخي حركت هاي اعتراضي همچون برپايي تظاهرات، هنگام عقد كنسرسيوم در ارديبهشت 33 و شركت فعال دانشجويان در ميتينگ دي 39 در جلاليه، تظاهرات گسترده در مخالفت با انتخابات دوره بيستم شورا در بهمن 39، آتش زدن اتومبيل دكتر اقبال رئيس وقت دانشگاه تهران و تظاهرات در اعتراض به ورود ملكه اليزابت به تهران در اسفند همان سال، باعث شد تا دهه 30 تحت تاثیر ابتدای این دهه روندی ناآرام را در دانشگاه های کشور به نمایش گذارد.
در اين بين دهه 40 برای جریان دانشجویی مسلمان دهه رشد نرم افزاری و فکری به حساب می آمد و ضديت و مخالفت بنيادين با رژيم و سرسپردگي به آمريكا از شاخصه هاي اين برهه از تاريخ دانشگاه است كه مطمئناً واقعه ۱۵خرداد ۱۳۴۲ نقشي اساسي در ايجاد تحرك و خيزش انقلابي دانشگاه داشته است. سالی که نه فقط در جریان دانشجویی بلکه در تاریخ انقلاب اسلامی ایران وقایع مهم و تاثیرگذاری را در خود جای داده است.
با رشد كمي و كيفي مبارزات دانشجويي از اواخر دهه چهل و اوايل دهه پنجاه، تحول بسيار عميق كيفي در حركت هاي دانشجويي به وجود آمد، به طوري كه بسياري از انديشمندان اسلامي با تكيه بر امكانات بالقوه دانشجويي راهي نو پيش روي جوانان گشودند. از جمله دكتر شريعتي، آيت الله مطهري، آيت الله طالقاني، آيت الله مفتح، آيت الله بهشتي، علامه محمد تقي جعفري و... با تأسيس كانون هاي فكري مانند حسينيه ارشاد، تلاش هاي گسترده اي را جهت پي ريزي بيداري اسلامي آغاز كردند؛ براين اساس از حدود سال‌هاي 1351 و 1352 طيف نيروهاي مذهبي در جنبش دانشجويي رو به افزايش مي‌گذارد، به گونه‌اي كه در سال 1353 ديگر نيروهاي مذهبي به يك وزنه مستقل و قابل‌توجه در جنبش دانشجويي تبدیل شده بودند.
از پديده‌هاي مهم و قابل تأملي كه از اواخر سال 54 و اوايل سال 55 روند رو به گسترش و نقش تأثيرگذاري پيدا كرد، يكي شكل‌گيري هيأت‌هاي مذهبي خانگي با حضور دانشجويان به عنوان هسته‌هاي مبارزاتي و تربيت فكري و عاطفي بود و ديگري- به ويژه از اواخر سال 1355 و اوايل 1356- افزايش تعداد دختراني بود كه با روسري و حجاب اسلامي در دانشگاه تردد مي‌كردند و رفتار باوقار و لباس عفاف آنها به پرچم مبارزه دانشجويان مذهبي با رژيم شاه و سكولاريسم و آته‌ئيسم «لامذهبي» آشكار آن بدل گرديده بود.
از اواسط سال 1355 و هم زمان با افزايش اقتدار و نفوذ روحانيت در جامعه، بر ميزان تأثيرگذاري روحانيان در سخنراني‌ها و فضاهاي دانشگاهي نيز افزوده شد و تشكيل نماز جماعت‌هاي دانشگاهي سيمايي جديد از فضاي مبارزه ديني و آرماني عليه رژيم شاه را در دانشگاه‌ها رقم مي‌زد. كه اين روند همزمان با اوج‌گيري انقلاب اسلامي مردم ايران و آشكار شدن رهبري پرفروغ حضرت امام خميني(ره) و روحانيت پيرو حضرت امام (ره) بر كل نيروهاي مذهبي و نيز تماميت جنبش دانشجويي سركردگي و هژموني تام و تمام پيدا كرد.
در بين دانشگاه هاي ايران، دانشگاه تبريز و جنبش دانشجويي آن از اهميت خاصي برخوردار است. نقش دانشگاه تبريز جداي از نقش تبريز و آذربايجان در تاريخ معاصر ايران نيست. دانشجويان مذهبي دانشگاه تبريز بيش از ساير دانشگاه ها موفق شدند هويت اسلامي خود را منسجم كنند و مبارزات سياسي خود را از دانشجويان چپي جدا کنند. اين دانشجويان در سال ۱۳۵۶ و ۱۳۵۷ در دو حركت مهم حضور يافتند: ابتدا در قيام تاريخي ۲۹بهمن مردم تبريز كه در اعتراض به سركوب خونين مردم قم در ۱۹دي ۱۳۵۶ صورت گرفت و ديگر واقعه ۱۸ارديبهشت سال 57 دانشگاه تبريز كه به لحاظ اهميت كمتر از واقعه ۱۶آذر سال ۱۳۳۲ نيست. پس از اين واقعه دانشگاه تبريز تا پيروزي انقلاب اسلامي فعاليت آموزشي نداشت.
اما دانشگاه در سال 1357 به قلب تپنده مبارزه عليه رژيم طاغوت تبديل شد و جنبش دانشجويي تبديل به جنبشي اجتماعي با آرمان هاي بزرگ گرديد.
شروع سال تحصيلي 57-58 همزمان با رشد گسترده انقلاب اسلامي آغاز شد و در اين زمان بين دانشجويان طرفدار سازمان مجاهدين خلق و دانشجويان اصيل اسلامي نسبت به اينكه آيا دانشگاه ها را بايد باز نگه داشت يا اينكه تعطيل كرد، اختلاف افتاد. در اين وضعيت دانشجويان مسلمان معتقد به باز نگه داشتن دانشگاه ها، به عنوان يك مركز تجمع مناسب براي مبارزه با رژيم شاه بودند و دانشجويان طرفدار سازمان مجاهدين خلق از تعطيلي دانشگاه دفاع مي كردند و سرانجام دانشجويان مسلمان با يك تصميم سراسري و پخش اعلاميه اراده خود را به باز نگه داشتن دانشگاه ها، اعلام كردند. تا اينكه 40 روز از بازگشايي دانشگاه ها نگذشته بود كه در 13 آبان، تعطيلي دانشگاه ها توسط رژيم اعلام شد.
و اينگونه بود كه دانشگاه در مسير پيروزي انقلاب اسلامي ايران نقشي مهم و تأثيرگذار را در كنار ديگر اقشار جامعه ايران ايفا نمود و پس از تعطيلي در آبان 57 به خيل عظيم انقلاب اسلامي ايران پيوست تا اينكه در بهمن 57 دانشجويان به عنوان جريان پيشرو در مبارزه، شاهد پيروزي انقلاب اسلامي ايران بودند.
شما می توانید مطالب و تصاویر خود را به آدرس زیر ارسال فرمایید.
bultannews@gmail.com
