منزلگاه هشتم: تمدن مکشوف در تپه موشه لان اسماعیل آباد

به گزارش بولتن نیوز، در این راستا سفر می ­کنیم به جای جای شگفت انگیز ایران که شاید از نظرمان پنهان مانده باشند. باشد که با مطالعۀ این نوشته­ های توصیفی، شور سفر و از نزدیک تماشا کردن این گنجینه ­های وطن در ما زنده گشته و رهسپار منزلگاه ­های ناشناخته شویم.

در ادامۀ این سفر سری زده ایم به شهرستان ساوجبلاغ و پس از ذکر مقدمه ای کوتاه درخصوص این شهرستان تاریخی و باستانی ساوجبلاغ، به تمدن مکشوف در تپۀ موشه لان"اسماعیل آباد"درحوالی این شهرستان خواهیم پرداخت

نگاهی به شهرستان تاریخی ساوجبلاغ

شهرستان ساوجبلاغ با وسعتی حدود۱۰۲۲کیلومتر مربع از شمال به ارتفاعات البرز و شهرستان طالقان از غرب به استان قزوین و شهرستان نظرآباد و از شرق و جنوب به شهرستان کرج محدود می‌شود. ساوجبلاغ دارای سه بخش چهارباغ، چندار و بخش مرکزی و ۵شهر شامل شهرهای جدید و قدیم هشتگرد، کوهسار، چهارباغ و گلسار است.

ساوجبلاغ یک واژۀ ترکی به معنای چشمه سرداست و این نام، به خوبی نشان دهنده طبیعت شگفت‌انگیز، سرسبز و پر از رودخانه‌ها و چشمه‌های این منطقه است. وضعیت جغرافیایی این شهرستان به سه منطقه کوهستانی، کوهپایه‌ای و دشت تقسیم شده است که کوه‌ها در بخش شمالی قرار دارند.

 همۀ تصاویر: سفال های تپه موشلان(اسماعیل آباد) -موزۀ ارومیه

بخش کوهپایه‌ای این منطقه بین کوهستان و دشتی زیبا حائل شده که چشم هر گردشگری را به خود جذب می‌کند. دشت‌های این منطقه نیز دارای باغ‌های زیبایی است که فضایی آرام و دل‌انگیز را برای گردشگران داخلی و خارجی فراهم می‌کند. علاوه بر طبیعت زیبا و شگفت‌انگیز، وجود تپه‌های متعدد در بخش‌های مختلف این شهرستان نشان‌دهنده این است که ساوجبلاغ دارای پراکندگی‌های استقراری در تپه‌های مختلف از هزاره پنجم پیش از میلاد تا دوران اسلامی است. حفاری‌های باستان‌شناسی صورت گرفته در تپه‌ها و محوطه‌های باستانی همچون موشلان تپه، تپه گرجیان ایغربلاغ و خوروین نشانگر سابقه استقرار و سکونت انسان از هزاره‌های پنجم و چهارم پیش از میلاد تا هزاره‌های اول پیش از میلاد در این شهرستان است.

نکته قابل ملاحظه این که دردوره میانی اسلامی به ویژه در حکومت سلاطین صفوی با توجه به نزدیکی ساوجبلاغ به شهر قزوین که پایتخت اول صفویان بوده، توجه خاصی به این منطقه شده است. ساخت حسینیه و پل شاه عباسی در روستای برغان تائیدکننده این موضوع است. این شهرستان در کنار طبیعت چشم‌نوازش دارای ۱۲۶اثر تاریخی است که از این میان می‌توان به تپه و کاروانسرای ینگی امام، برج آرامگاهی کردان، حسینیه برغان، امامزاده عبدالقهار(ع) ورده، امامزاده یحیی(ع) دوزعنبر، پل تاریخی برغان و امامزاده موسی(ع) آجین دوجین به عنوان شاخص‌ترین آثارتاریخی این شهرستان اشاره کرد.

موقعيت جغرافيايی استان

ساوجبلاغ با وسعتی معادل ۲۲۵۴ كيلومتر مربع در شمال غربی استان تهران درعرض شمالی ۳۵/۴۵ الي ۳۶/۵۰ وطول شرقی ۳۵/۴۵ تا ۵۰/۵۵ قرار دارد. این شهرستان از شمال به استان مازندران، از جنوب به شهرستان های نظرآباد و كرج، از شرق به شهرستان كرج و از سمت غرب به شهرستان های آبيك و نظرآباد منتهی می گردد. ساوجبلاغ تقريباً ۱۲درصد ازمساحت استان را به خود اختصاص داده و در ارتفاع ۱۳۰۰متری از سطح دريا قرار دارد.

جغرافيای طبيعی و اقليم شهرستان

جلگۀ وسيع و حاصلخيزی كه در جانب خاوری سرزمين قزوين در دنبالۀ دشت قزوين و در شمال غربی تهران قراردارد، به نام ساوجبلاغ معروف است كه كوه طالقان آن را از منطقه كوهستانی طالقان جدا می کند، جلگۀ مزبور محله های برغان را نيز در بر می گيرد. نواحی شمالی جلگۀ ساوجبلاغ به وسيلۀ رودخانۀ كردان مشروب می گردد. درنتيجه این جلگه از رطوبت لازم برخودار است. به دلیل همين شرايط مناسب است كه از ديرباز و حدود هزارۀ چهارم پيش ازميلاد اين جلگه تا دامنۀ جنوبی البرز محل استقرار تمدن کهن بوده است. درجنوب شهرستان و در دامنه های جنوبی سلسله جبال البرز دشت نسبتاً وسيعی قراردارد كه اقليم خاص خود را داراست. هرچه از طرف شمال به جنوب حركت كنيم از ارتفاع زمين كاسته می شود. به طوری كه از ارتفاع حدود 4هزار متری قلل رشته كوه طالقان از سطح دريا به كمتر از هزارمتر درنواحی جنوب می رسد. اين اختلاف ارتفاع حدود ۳هزار متر تاثير چشمگيری در منطقه به جای گذاشته است.

تمدن مکشوف در تپۀ موشه لان "اسماعیل آباد"

در 70کیلومتری شمال غربی تهران بین کرج و هشتگرد به فاصلۀ 6کیلومتری غرب ینگی امام در نزدیک ده اسماعیل آباد ساوجبلاغ، بازمانده تپه پیش از تاریخی مهمی قرارگرفته که در محل به موشه لان معروف است.

درازا و پهنای این تپه که در یک کیلومتری شمال ده مزبور واقع شده در حدود 100 در 200 متر است. حداکثر ارتفاع کنونی آن از 4متر متجاوز نمی باشد ولی با توجه به آثار و تکه سفال های پراکنده روی تپه احتمال می توان داد که در زمان های گذشته ارتفاع آن از حال حاضر بیشتر بوده و به علت خاک برداری هایی که مدام کشاورزان این ناحیه، جهت استفاده در زمین های زراعتی، از بلندی آن کاسته شده است و در نتیجه چندطبقه از تمدن های اقوام باستانی که بعد از اولین استقرار در این محل سکونت داشته اند، از بین رفته است.

به طور کلی جلگۀ ساوجبلاغ که بین دو رشته کوه های البرز و ساوه قرار گرفته است، از زمان های بسیار قدیم جزئی از مناطق حاصلخیز اطراف ری محسوب می گردیده است. چنان که در سراسر جلگۀ مزبور به تعداد فراوانی از تپه های باستانی برخورد می نماییم که در فاصله کمی از یکدیگر قرار گرفته اند و بدون شک باهم در ارتباط بوده اند.

کاوش های اسماعیل آباد

در سال های1337 و 1338 در طی دو فصل حفاری 3 ماهه آثار و اشیا متنوعی در تپۀ موشه لان اسماعیل آباد، در دوطبقه به نام های الف و ب کشف گردید.

الف) در طبقۀ الف و آثار مربوط به بنادرعمق 3 تا 7 متری به دست آمد. اشیای مکشوف عبارت بودند از سفال های فرمز رنگ متنوع با اشکال هندسی و تصاویری از حیوانات و انسان. همچنین تعدادی ابزار سنگی از قبیل پیکان و تبر و ظروف مرمر و گردن بند از مهره های عقیق و سنگ نیز به دست آمده است. همچنین در این طبقه، سفالینه هایی که عمق ۱متری از راس تپه نیز به دست آمده اند که دارای پوسته ای اخرایی و نقوش هندسی و تصاویر انسان و جانوران مختلف از قبیل بز کوهی، اسب، الاغ و پرندگانی مانند مرغ های ماهیخوار و مرغابی بوده اند.

ب) سفالینه های یافت شده از عمق بیش تر فقط با نقوش هندسی آراسته شده و از لحاظ ضخامت و خمیره خشن تر از طبقات جدیدتر است. ترکیب سفالینه ها عبارت است از ظروف پایه دار به اندازه های بزرگ و کوچک که پایه ها عموما مجوفند. گروه دیگر قدح های بدون پایه و گروه بعدی دسته دار و زنبیلی شکل است. در بین این مجموعه، کاسه های دهانه تنگ در اندازه های متنوع، کاسه هایی با آبریز ناودانی شکل کوچک و کاسه هایی با نشیمن های مخروطی یافت شده است که روی سه پایه یا در ماسه مستقر میگردیده اند.خخطوط هندسی در ظروف اسماعیل آباد به صورت افقی، عمودی و شکسته است و عموما دو خط به صورت موازی ترسیم گردیده است.گاه سفالگر در حد فاصل این ترسیمات، نقش دیگری شبیه ستاره یا گل طراحی کرده است و بدین ترتیب جلوه بیشتری به نقوش داده، از فضاهای خالی بین خطوط موازی پرهیز کرده است.در نقوش دیگر نیز پرندگانی مشابه لک لک، مرغابی و مرغ های ماهیخوار به صورت گروهی و پشت سر هم در روی برخی شفالینه ها ترسیم شده است.مجموعه این ظروف به رنگ اخرایی و قرمز رنگ با نقوش سیاهرنگ و براق است.ترکیبات دیگر ظروف عبارت از میوه خوری هایی با پایه های مدور بوقی شکل مجوف است. سفالینه ها از نظر اندام شناسی و نقوش و خطوط هندسی گیاهی و جانوری با مشابهات خود در قره تپه شهریار و زاغه دشت قزوین قابل مقایسه است.

تاریخ اشیا

غالب این اشیا از مقابر مکشوفه در جدار بنا یا از داخل آن به دست آمد. تاریخ این اشیا به اواخر دورۀ نئولیتیک و ابتدای کالکولیتیک یعنی هزارۀ چهارم قبل میلاد می رسد و با آثار مکشوفه در "چشمه علی" و "مرتضی گرد" ری و "قره تپه" شهریار و "سیئک" و "گیان پنجم" و "آنو"(A1) در ترکستان و آثار تپه قبل از تاریخی "حسونا" و "سامره" و "حلف" هم زمان می باشد.

زمین بکر در 7متری از سر تپه قرارگرفته و 3 متر از زمین زراعتی پائین تر است و ادامه کاوش از این عمق به بعد به طبقه آب های زیرزمینی برخورد می نماید.

علاوه بر اشیای مکشوفه تعدادی از مساکن اقوام آن وره نیز به صورت اتاق های چسبیده به هم با ابعاد مختلف کشف گردید. دیوارهای این خانه ها از چینه و با خشت های مشته ای ساخته شده بود. در بنای این خانه ها از آهک به عنوان ملاط استفاده شده است.

باید دانست که تا قبل از این حفاری تا کشف آهک و استفاده از آن را خاورشناسان مربوط به 1500 قبل از میلاد و مصریان می دانستند. ولی وجود ملات آهک در بین خشت های قبل از تاریخ تپۀ موشه لان اسماعیل آباد، پیدایش و استفاده از این ماده را تا هزارۀ چهارم قبل از میلاد بالا برد.

در بین بناهای مکشوفه اتاقی به دست آمد که کف آن با ماده قرمز رنگی پوشیده شده بود که به نظر می رسید از همان ترکیب اکسید آهن و اخری که برای رنگ کردن روی ظروف به کار می رفته، استفاده شده است. در وسط اتاق مزبور آتشدانی به شکل ستاره چهارپر با حفره کوچکی در وسط به دست آمد. دیوارهای اطاق را با خشت های مشته ای ساخته و روی آن را با اندود قرمزرنگ پوشانیده بودند. چون با این توصیف این بنا نسبت به سایر بناهای مکشوف در محل مزیتی داشته، می توان چنین اظهار نمود که بنای مذکور کانون پرستش و اجاق خانواده یا عشیره ای بوده؛ سنتی که در دوران بسیار قدیم در نزد اقوام بومی ایران رواج داشته و برای نگه داری این عنصر مقدس و مفید یعنی آتش مکان یا جایگاه مخصوص می ساختند.

اقوام باستانی ساکن تپه موشه لان <اسماعیل آباد> در بین اقوام هم دوره خود از لحاظ هنرنمایی در ساخت و تزئین ظروف سفالین مقام برجسته ای را دارا می باشند. تنوع نقش و شیوه ای که سفالگران هنرمند این ناحیه در ترسیم تصاویر مختلف انسان و حیوان و اشکال هندسی بر روی ظروف سفالین به کار برده اند، معرف مهارت و استعداد هنری آنان است که جا دارد با دیده تحسین و اعجاب بدان نگریست و به قدرت صنعتگران این قوم آفرین گفت.