رسانه‌ي شيعه، جامعه شناسي آيين هاي سوگواري وهيات هاي مذهبي

مقدمه:
در باب عزاداري عاشورا و مجالس ذكر مصيبت حضرت اباعبدالله الحسين(عليه السلام) سخن فراواني گفته شده و كتاب ها و مقالات و رسايل بسيار نگاشته شده است. اين ميان، با وجود ديرپايي اين رسوم و مجالس، هنوز آثاري كه داراي رويكردي جامعه شناختي و از منظر علوم اجتماعي مي باشند، بسيار نادر و انگشت شمارند. آن چه هم كه گفته شده عمدتاً ناظر به بررسي ها و تحليل هاي مردم نگارانه و مردم شناسانه اين آيين ها (خصوصاً تعزيه و شبيه خواني) بوده است و مشخصاً منظر جامعه شناختي مغفول مانده است.
پاييز امسال اما كتابي با نام " رسانه‌ي شيعه، جامعه شناسي آيين هاي سوگواري وهيات هاي مذهبي در ايران" به قلم محسن حسام مظاهري و به همت شركت چاپ و نظر بين الملل سازمان تبليغات اسلامي منتشر و روانه بازار كتاب شده است كه مي توان آن را از جمله اولين و معدود كارها در اين موضوع دانست. اين كتاب كه حاصل پژوهشي پنج ساله در موضوع مجالس و آيين ها و رسوم عزاداري است، 610 صفحه دارد و نه فصل را شامل كي شود:

فصل اول:
فصل اول كه مفصل ترين فصل كتاب است، اختصاص يافته به بررسي و تحليل تاريخ پيدايش و تكوين آيين ها و مجالس عزاداري، فرضيه بينادين كتاب، رابطه عزاداري و تغيير و تحولات اش با وضعيت سياسي، اجتماعي و فرهنگي هر عصر است. از اين رو در اين فصل، به تفصيل در باب بسترهاي اجتماعي و فرهنگي كه در هر عصر سبب ظهور يك آيين يا صورت جديد در عزاداري عاشورا شده است سخن گفته شده. در خلال بيان اين سيرتاريخي، در اين فصل همچنين به مدل هاي دين داري و گفت مان ديني هر عصر ونيز مناسبات بين نهاد دين و سياسيت پرداخته شده است.
فصل دوم:
اين فصل مفاهيم و كليات نام دارد و چنان چه از نامش پيداست به ارايه تعاريف و بررسي مفاهيم و مباحث كلي وزير بنايي كتاب اختصاص يافته است. نويسنده در اين فصل به تعريف مفاهيمي از جمله فرهنگ خواص، فرهنگ عامه،دين، دين داري،مناسك ديني و آيين هاي دين داران پرداخته است. از جمله بر اين نكته تاكيد مي كند كه بايد بين دو مفهوم دين و دين داري تفكيك قايل شد. همچنين در ادامه بين دين داري عوام و دين داري خواص نيز تفاوت هايي را بر مي شمارد. نويسنده همچنين بين مناسك ديني و آيين هاي دين داران نيز قايل به تمايز است. در ادامه نويسنده نتيجه مي گيردكه عزاداري عاشورا را بايد اولا از زمرهمقوله دين داري محسوب كرد نه دين و ثانياً يكي از آيين هاي دين داران دانست و نه يك منسك ديني. به همين دليل اين آيين كه توسط امامان شيعه پايه ريزي شده بود، پس از چندي و وقتي با فرهنگ ديني آميخته و در آن نهادينه شد، صورت ديگري يافت كه به كلي با نمونه ساده و اوليه اش تفاوت داشت.

فصل سوم:
اين فصل به بررسي مدل هاي مختلفي اختصاص يافته كه با آن ها مي توان هيات هاي مذهبي را گونه بندي كرد. نويسنده با در نظر گرفته دو معيار سازمان و مخاطب 15 مدل فرضي گونه بندي را بررسي كرده و در انتها يك مدل تلفيقي و چند بعدي را به عنوان مدل ساختي كاركردي پيشنهاد كرده است. طبق اين مدل هيات هاي مذهبي معاصر را مي توان در سه دسته سنتي، انقلابي و عامه پسند به علاوه يك گونه فرعي شبه هيات ها گنجاند. البته هر كدام اين دسته ها خود شامل تقسيم بندي هاي ثانويه هم مي شود.

فصل چهارم:
اين فصل به هيات هاي سنتي اختصاص دارد.هيات هايي كه بي گمان دير پاترين گونه هيات هاي مذهبي محسوب مي شوند. نويسنده سازمان دهي قوي، ثبات زياد، پيچيده گي، وجود هنجار مكاني و هنجار زماني را عنوان خصوصيات سازمان اين هيات ها ذكر مي كند و مدل دين داري آن ها مدل اسلام سنتي مي داند كه با اين گزاره ها قابل تعريف است: بر تفكيك ديانت از سياست تاكيد دارد، مناسكي است، رويكردش بيشتر فردي است تا اجتماعي، آخرت گرا است، اسطوره گرا است و نقلي است.

فصل پنجم:
اين فصل به بررسي هيات هاي انقلابي دوران جنگ اختصاص يافته است. هيات هايي كه چنين تعريف شده اند: منظور از هيات هاي انقلابي دوران جنگ گونه اي از هيات هاي مذهبي است كه چندي پس از آغاز جنگ تحميلي و در راستاي الگوي تطبيقي دفاع مقدس و واقعه عاشورا بر اسا ايدئولوژي و آرمانهاي انقلاب اسلامي و با گفت مان تشيع انقلابي و مبارزاتي در جبهه هاي جنگ و نيز در شهرها شكل گرفتند.
نويسنده كاركردهاي اختصاصي هيات هاي انقلابي دوران جنگ را چنين بر مي شمرد: حفظ، تقويت و چهت دهي روحيه رزمندگان، تبليغات به نفع جريان جنگ، سالم سازي و جهت دهي مناسبات اجتماعي و حفظ و تقويت ارزش هاي انقلاب اسلامي در جامعه.

فصل ششم:
اين فصل به بررسي هيات هاي انقلابي دوران پس از جنگ اختصاص يافته است. هيات هايي كه از تركيب هيات هاي انقلابي دوران جنگ و هيات هاي سنتي و به اقتضاي تغييرات و تحولات اجتماعي فرهنگي سال هاي پس از جنگ تحميلي شكل گرفتند و اين كاركرد ها را دنبال مي كردند: حفظ و نشر ارزش هاي دفاع مقدس و شهدا، كاركرد حفاظتي، انتقال ارزشي به نسل سوم انقلاب، نقد فضاي اجتماعي، فرهنگي و سياسي كشور و شكل گيري گروههاي راديكال فعال و خودسر مذهبي و انقلابي.

فصل هفتم:
موضوع اين فصل بررسي هيات هاي عامه پسند است. هيات هاي عامه پسند گونه جديدي از هيات هاي مذهبي هستند كه در سال هاي اخير و در برخي شهرهاي بزرگ و صنعتي كشور ظهور كرده اند. از منظر نويسنده كتاب اين هيات ها چند كاركرد اختصاصي دارند كه عبارتند از: كاركرد حفاظتي، جامعه پذيري مجدد، تخليه رواني و پاسخ به غرايز دوران جواني. سازمان هيات هاي عامه پسند هم واجد چنين خصوصياتي هستند: ساده گي و انعطاف پذيري، پايابي كم، هنجار شكني مكاني و زماني.

فصل هشتم:
اين فصل اختصاص دارد به بررسي پديده نو ظهور شبه هيات ها كه نويسنده به اختصار آن ها چنين تعريف مي كند: شبه هيات ها را بايد نمودي از جنبش جوانان مرفه شهرهاي بزرگ دانست كه داراي كاركردهاي ابراز شادي جمعي، رفتار سياسي انتقادي و تعامل آزادانه با جنس مخالفند و با رويكردي اعتراضي سعي در نماياندن و رسميت بخشيدن به يك نوع نگرش متفاوت و غير رسمي به برخي مقولات ديني و ارائه يك سبك زندگي امروزي و متفاوت از الگوهاي رسمي مورد تبليغ و حمايت حاكميت دارند.

فصل نهم:
و بالاخره در فصل پاياني كه جمع بندي و نتيجه گيري نام دارد نويسنده كوشيده است بر اساس مباحث طرح شده در فصول پيشين يك مدل نظريه كاربردي را براي تبيين تغييرات و تحولات هيات هاي مذهبي تدوين كند.
صفحات پاياني كتاب هم اختصاص يافته است به نمايه ها، آلبوم عكس ها و كتاب نامه