زمانی برای همدلی

گروه دین و اندیشه: امروز در تاریخ مصادف است با سالروز دستور حضرت آیت الله خامنه ای در سال 1369 مبنی بر تشکیل مجمع تقریب مذاهب اسلامی. مسألة وحدت و تقریب مذاهب اسلامی از دیرباز همواره جزء اهداف و آمال آزاد اندیشان، متفکران و شخصیت‌های مصلح سیاسی و مذهبی بوده و تلاش برای تحقق آن در اعصار گوناگون، با فراز و نشیب فراوان روبه‌رو گردیده است. از ابتدای تشکیل نظام جمهوری اسلامی ایران نیز وصول به این هدف مقدس که متکی به ریشه‌های استوار در کتاب و سنت می باشد، یکی از بزرگترین اهداف رهبر کبیر انقلاب، حضرت امام خمینی (ره) بوده است.

به گزارش بولتن نیوز، اگر صفحات تاریخ را ورق بزنیم، خواهیم دید که چه برادرکشیهایی به بهانة اختلاف شیعه و سنی صورت گرفته است و این اختلاف، منجر به قطع هرگونه ارتباط علمی و فرهنگی میان شیعه و سنی شده است؛ به گونهای که پیروان این دو مذهب، آن چنان به یکدیگر مینگریستند که گویی پیرو دو دین متفاوت اند.

دعوت تقریب مذاهب اسلامی، برای مقابله با این رویه شکل گرفت و بر پایهای علمی و ارشادی و با پشتوانة علما وشخصیتهای بزرگ اسلامی حرکت خود را آغازکرد. شخصیتهای بزرگی که با توکل به خدا در این میدان پرجنجال گام نهاده، از هیچ حمله ومانع تراشی نهراسیدند.

در این میان، استاد محمدتقی قمی از حوزة علمیة شیعه، به قاهره، مرکز بزرگ جهان تسنن مهاجرت کرد و نهال تقریب را نشاند. وی برای اهل سنت تبیین کرد که شیعه را با فرقة غلاة و مخطئه اشتباه گرفتهاند، هم چنان که شیعه نیز اهل سنت را با فرقة ناصبی اشتباه گرفته است. او در تبادل اندیشه با علمای اهل سنت و طرح اندیشههای خود همه را به وحدت کلمه و سعة صدر دعوت کرد. حاصل این تبادل نظر، اندیشه ایجاد مرکزی به نام دارالتقریب بین المذاهب الاسلامیة بود.

در طول تاریخ، شخصیتهایی از قدما و متأخرین همواره به نوعی در راه وحدت سلامی کوشیدهاند که نتیجة برجستهای دربرنداشته است، اما رجال دارالتقریب در مدت کوتاهی توانستند با ایمان خالص و راسخ خود نسبت به هدف والایشان، به موفقیتهای چشمگیری نایل شوند.

استاد شهید مطهری (ره) دراین باره میفرماید:

«برای اولین بار بعد ازچندین سال بین زعیم روحانی شیعه آیت الله العظمی بروجردی و زعیم روحانی، شیخ عبدالمجید سلیم و بعد از او به فاصلة دو سال شیخ محمود شلتوت مفتی سرزمین مصر و رئیس جامع ازهر، روابط دوستانه برقرار شد ونامه مبادله گردید.. معظم له آیت الله العظمی بروجردی را نباید گفت نسبت به این مسئله علاقهمند بود، بلکه باید گفت عاشق و دلباختة این موضوع بود و مرغ دلش برای این موضوع پر میزد. از دو منبع موثق شنیدم که در حادثة قلبی اخیر که منجر به وفات ایشان شد بعد از حملة قلبی اول که عارض شد و مدتی بیهوش بودند و بعد به هوش آمدند، قبل از این که توجهی به حال خود بکنند، موضوع تقریب و وحدت اسلامی را طرح میکنند و میگویند من آرزوها در این زمینه داشتم.»

دو سال از فعالیت موفقیتآمیز دارالتقریب میگذشت که مجلة دینی رسالة الاسلام تأسیس شد و نویسندگان بزرگ شیعه و سنی در آن به نشر افکار علمی خود پرداختند. این مجله گنجینهای از مقالات علمی، ادبی، اخلاقی، تاریخی، فقهی، فلسفی و ارشادی و از همه مهمتر مقالاتی به نام تفسیر قرآن کریم به قلم توانای مفسر بزرگ شیخ محمود شلتوت بود که به دور از تعصبات فرقهای نگاشته شده است.

از آثار دیگری که این مرکز منتشر ساخت، کتاب مجمع البیان لعلوم القرآن اثر امین الاسلام طبرسی از علما و مفسرین قرن ششم هجری است. عبدالمجید سلیم، شیخ وقت الازهر، کتاب مذکور را چنین میستاید: «کتابی است گران سنگ، ارزشمند، پربار و بسیار سودمند. فکر نکنید اینها را برای مبالغه گفتهام. این کتاب یکی از مهمترین کتابهای مرجع تفسیری و علوم قرآن است.»

در ادامة کوششهای مصلحانهای که در دارالتقریب انجام گرفت، شیخ محمود شلتوت رئیس جامع الازهر حکمی صادر کرد مبنی بر این که میتوان به تمام مذاهب اسلامی از جمله مذهب جعفری مراجعه کرد. رفته رفته دعوت تقریب، رنگ یک مکتب فکری به خود گرفت که مبتنی بر بحث واستدلال علمی و کتاب و سنت بود.

بعد از پیروزی انقلاب شکوهمند اسلامی در ایران، بنیانگذار انقلاب، حضرت امام خمینی(ره)، وحدت اسلامی رابه عنوان شعاری راهبردی برگرفته از عمق باورهای اسلامی، مطرح ساخت. به علاوه، در قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران نیز، پیروان مذاهب اسلامی، از آزادی کاملی در پایبندی به اعتقادات خویش برخوردارند. تا آنجا که پیروان دیگر مذاهب حق دارند به دادگاههایی که براساس دیدگاه آنان حکم میکنند مراجعه کنند.

همچنین انقلاب اسلامی ایران، با پافشاری بر بازگرداندن نقش حقیقی شعایر اسلامی از جمله نمازجمعه و حج، بزرگترین عرصة تحقق احساسات جمعی نسبت به وحدت این امت را فراهم ساخت و با تأکید بر لزوم جمع کردن امت اسلامی دربارة مسایل سرنوشت ساز و پیدا کردن راه حل اسلامی در آن حوزهها، مهمترین گام را برای تعمیق خط وحدتگرایانة اسلامی برداشت. از این موارد میتوان موضعگیریهای اساسی درباره مسئلة فلسطین، لبنان، افغانستان وعراق را برشمرد.

به منظور تحقق شعار وحدت، سخن از هفتة وحدت به میان آمد و به دنبال آن در چهارمین کنفرانس وحدت اسلامی که با حضور جمعی از اندیشمندان جهان اسلام در تهران برگزار شد، پیشنهاد تشکیل مجمع تقریب مذاهب اسلامی، به رهبر معظم انقلاب، حضرت آیت الله خامنهای ارائه شد و ایشان نیز دستور تشکیل مجمع را صادر فرمودند.

مجمع جهانی تقریب مذاهب اسلامی در سال 1369 هجری شمسی به دستور مقام معظم رهبری و در پی انتصاب دبیر کل و اعضای شورای عالی از سوی معظم له آغاز به کارکرد. شورای عالی مجمع، در اولین گام، اساسنامه و ساختار مجمع را تصویب کردو ارکان آن را بر سه محورعلمی و فرهنگی و ارتباطات داخلی و بین المللی بنا گذاشت.

طرح مسألة تقریب مذاهب در جهان اسلام، به معنای «نزدیک شدن پیروان مذاهب اسلامی با هدف شناخت یکدیگر و دستیابی به اخوت دینی بر اساس اصول مسلم و مشترکات اسلامی»، در پی ناهمسازگری ها و تفرقه‌های موجود میان جوامع مختلف اسلامی آغاز گردید. تبعات ناشی از این مسئله، در روابط قومی، اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی مسلمانان هویدا شد؛ و به موازات پیدایش این اختلافات، تلاش در جهت همبستگی و وحدت میان مسلمانان از سوی دانشمندان و مصلحان جامعة اسلامی آغاز گردید. در اثر این تلاش‌ها، تا قرن ششم هجری، تلاقی گستردة اندیشه میان عالمان و حاملان حدیث از مذاهب مختلف اسلامی یافت می‌شود. در این دوران، وجود مناظره‌های علمی بسیار میان اندیشمندان و در اغلب موارد، واقع‌گرایی و تلاش در جهت پیشبرد مطالعات علمی و پژوهشی بدون ابراز تعصب ناروا نسبت به یک مذهب خاص، نشان از نزدیکی و همسازگرایی فرقه‌های گوناگون اسلامی دارد.

گرچه در دوره‌های بعد، تلاش در راستای وحدت مسلمانان دچار فراز و نشیب‌های فراوانی گردید، اما از اواسط قرن بیستم میلادی و در پی سوء استفاده‌های غرب و استعمار کهنة آن و دستاویز قراردادن اختلافات جزیی مذهبی میان مسلمانان و بزرگ جلوه دادن آن برای جلوگیری از قدرت گیری و اتحاد جهان اسلام، با ظهور مصلحانی چون سید جمال الدین اسد آبادی، شیخ محمد عبده، شیخ محمد حسین کاشف الغطاء، شیخ عبد المجید سلیم، شیخ محمود شلتوت، شیخ محمد تقی قمی، آیت الله العظمی بروجردی و بسیاری دیگر از پرچمداران وحدت، این امر مهم شتاب بیشتری یافت تا مسلمانان که پایبندی به برخی از آراء نامربوط به عقاید ضروری، آنان را از هم دور می‌کرد به همگرایی و وحدت فراخوانده شوند.

اهمیت طرح اندیشة تقریب و وحدت میان مذاهب اسلامی زمانی روشن می‌گردد که در نظر داشته باشیم این مسأله، یعنی اختلاف میان مسلمانان، روزنه و پاشنة آشیلی است برای بهره برداری مخالفان و دشمنان اسلام. در طول تاریخ، همواره شاهد بوده ایم هر جا استعمار بر آن شده است تا ضربه‌ای به مسلمین بزند، مهمترین ابزارش دمیدن بر خاکستر اختلافات و شعله ور ساختن تعصبات مذهبی میان اقوام و جوامع اسلامی بوده است. از آنجا که بازیابی اقتدار گذشتة جهان اسلام جز از طریق وحدت میان مسلمانان و نزدیکی به یکدیگر امکان پذیر نیست، دشمنان پیوسته در تلاش بوده‌اند تا از یکپارچه شدن این امت جلوگیری کنند و با طرح مسائل اختلافی، مانع دستیابی آنان به این هدف عالی گردند.

این در حالی است که امت مسلمان، از هر فرقه و مذهبی، پایبند به اصول اساسی دین مبین اسلام هستند که در میان همة آنان یکسان است و فرقه‌های مختلف اسلامی حتی در بسیاری از فروع نیز با یکدیگر مشترکند و عالمان و اندیشمندان مسلمان می‌توانند- و باید- با رجوع به این مبانی و تأکید بر آن، راه را برای وصول به این هدف متعالی هموار گردانند و دسیسه‌های دشمنان در بزرگ ساختن موارد اختلافی را با هوشیاری و تلاش نقش بر آب کنند.

بر همین اساس بود که از میان شخصیت های یاد شده، استاد شیخ محمد تقی قمی از حوزة علمیة شیعه به قاهره، مرکز بزرگ علمی و محل اجتماع دانشمندان اهل سنت مهاجرت کرد و نهال تقریب را در آنجا نشاند. وی برای اهل سنت تبیین کرد که شیعه را با فرقة غلات و مخطئه اشتباه گرفته اند؛ همچنان که شیعه نیز اهل سنت را با فرقة ناصبی اشتباه گرفته است. او در تبادل اندیشه با علمای اهل سنت و طرح اندیشه‌های خود همه را به وحدت کلمه و سعة صدر دعوت نمود. حاصل این تبادل اندیشه، ایجاد مرکزی به نام «دارالتقریب بین المذاهب الاسلامیه» بود. از جمله نخستین فعالیت های این مرکز انتشار مجلة رسالة الاسلام بود که نخستین شمارة آن در ربیع الاول 1368هـ. (ژانویه 1949م.) منتشر شد و تا رمضان 1392هـ. (اکتبر 1972م.) ادامه داشت و مقالات علمی و ارزشمند متعددی در حوزة مطالعات تطبیقی به قلم گروهی از عالمان مذاهب مختلف اسلامی در آن درج می شد. از دیگر فعالیت های برجستة دارالتقریب قاهره، اهتمام به تصحیح و انتشار کتاب «مجمع البیان لعلوم القرآن» اثر امین الاسلام طبرسی از علما و مفسران قرن ششم هجری است. شیخ عبد المجید سلیم، رئیس وقت الأزهر، لب به ستایش این کتاب گشود و آن را کتابی ارزشمند و پربار و یکی از کتاب‌های مرجع در تفسیر و علوم قرآن دانست.

فتوای شیخ محمود شلتوت، شیخ الأزهر، در 17 ربیع الاول 1378 هجری، در جواز مراجعه به همة مذاهب اسلامی معروف از جمله مذهب جعفری، اوج فعالیت ها و نتایج ایجاد این مرکز بود. متن فتوا حاوی موارد مهم و قابل تأملی بود که تاآن زمان سابقه نداشت. در این فتوا آمده است:

«اسلام هیچ یک از پیروان خود را به پیروی از مذهب معینی ملزم نکرده است؛ بلکه هر مسلمانی حق دارد از هر مذهبی که به طور صحیح نقل شده و احکام آن در کتاب‌های مخصوص خودش تدوین گشته پیروی کند. و هرکس از یکی از این مذاهب تقلید کرده، حق دارد به مذهب دیگر - هر مذهبی که باشد- منتقل شود و هیچ گونه ایرادی دراین باره بر او نیست.

مذهب جعفری معروف به «شیعة امامیة اثنا عشریه» مذهبی است که شرعاً تعبد به آن همچون سایر مذاهب اهل سنت جایز می‌باشد؛ بنابراین شایسته است که مسلمانان این حقیقت را بشناسند و از تعصب ناروا نسبت به مذاهب معینی دوری کنند. زیرا دین خداوند و شریعت او منحصر به مذهب معینی نیست بلکه همة امامان، مجتهدانی بوده‌اند که اجتهادشان نزد خداوند متعال پذیرفته شده و کسانی که اهل‌نظر و اجتهاد نیستند می‌توانند از آنها تقلید کنند و در این باره بین عبادات و معاملات فرقی نیست.»

این‌گونه بود که رفته رفته اندیشة تقریب، در قالب یک مکتب فکری در مجامع علمی اسلامی مورد توجه قرار گرفت؛ مکتبی که پایه و اساس آن مبتنی بر بحث و استدلال علمی و کتاب وسنت بود. در همین راستا تبادل اندیشه ها میان دانشمندان مذاهب مختلف، روندی صعودی گرفت.

پیروزی انقلاب اسلامی در ایران و ایجاد یک حکومت اسلامی توسط بنیانگذار جمهوری اسلامی ایران حضرت امام خمینی(ره)، زمینه‌ساز گسترش این تلاش در میان مسلمانان گردید. طرح شعار وحدت و اهتمام ویژة امام راحل به این اندیشة راهبردی در قانون اساسی جمهوری اسلامی تبلور یافت؛ آنجا که بیان می‌گردد پیروان مذاهب اسلامی از آزادی کامل در پایبندی به اعتقادات خویش برخوردارند. حتی این پیروان حق دارند به دادگاه هایی که بر اساس دیدگاه آنان حکم می‌کنند مراجعه نمایند. نمونة بارز دیگر از اهتمام این انقلاب بر وحدت امت اسلامی، تعظیم شعائر دینی نظیر حج و نماز جمعه است که از بزرگترین عرصه‌های اجتماع مردمی در اسلام می باشد.

جمهوری اسلامی با نامگذاری فاصلة میان دوازدهم تا هفدهم ربیع الاول به نام هفتة وحدت، بر آن بوده است تا مسلمانان همچنان که جشن‌های میلاد پرشکوه پیامبر اسلام (ص) را برگزار می‌کنند، از نظر فکری و معنوی نیز با تمام وجود در جوی از وحدت اسلامی قرار گیرند؛ و باعث شده است مسأله‌ای که شاید می‌توانست عاملی برای تشدید اختلافات میان مسلمانان شیعه و سنی باشد، رهیافتی به سوی وحدت آنان گردد. کنفرانس بین المللی وحدت اسلامی نیز در همین راستا و در ایام هفتة وحدت، با اهتمام فراوان برگزار می شود.

منابع:

پایگاه اطلاع رسانی مجمع تقریب مذاهب اسلامی

پایگاه اطلاع رسانی حوزه علمیه