روح سرگردان آثار هنری

گروه میراث فرهنگی و هنرهای سنتی:  تیر ماه، هفتمین دوره حراج تهران برگزار شد. این حراج با حاشیه‌های زیادی همراه بود. اما اثری که بیشترین جنجال را به خود اختصاص داد تابلویی بود که علی مرادخانی، معاون امور هنری وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی برای موزه هنرهای معاصر تهران با قیمتی در حدود یک‌میلیارد و ۱۵۰میلیون تومان خرید، اثری متعلق به کمال‌الملک با نام «اردوگاه همایونی».

به گزارش بولتن نیوز به نقل از روزنامه ابتکار، مرادخانی بعد از این حراج، درباره این خرید گفته بود «هر کسی این اثر را می‌خرید، می‌توانست آن را به هر جای دنیا که دوست دارد، ببرد. در حالی که این اثر باید در ایران می‌ماند». اما آیا هیچ ساز و کار قانونی‌‌ای برای جلوگیری از خروج چنین آثاری وجود ندارد؟

تابلوی «اردوگاه همایونی»، طبق گفته‌های علی مرادخانی، پیش از رفتن کمال‌الملک به فرنگ و در سال 1299 هجری قمری خلق شده است، یعنی 139 سال پیش. معاون امور هنری وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، در تازه‌ترین اظهارات خود درباره این خرید در گفت‌وگویی با مهر در تاریخ 6 مرداد گفته است: «مهم این است این اثر در یکی از موزه‌های ملی ایران باقی بماند و دست خریدار خصوصی نباشد که سرنوشتش مشخص نیست». گرچه تلاش مسئولان برای حفظ آثار هنری ملی قابل تقدیر است اما با توجه به موارد عنوان شده، چندین سوال مطرح می‌شود. آیا قوانینی در مورد حفظ کردن و عدم خروج آثار هنری ملی که مجموعه‌داران خصوصی مالکیت آنها را به عهده دارند، وجود ندارد؟ آیا خرید این اثر توسط یک نهاد دولتی و با بودجه عمومی در یک حراج، اقدامی منطقی است؟

خرج که از کیسه مهمان بود!

منوچهر لطفی، رئیس انجمن مجموعه‌داران ضمن قدردانی از اقدامات دولت در جهت حفظ و نگهداری آثار فرهنگی و هنری کشور در خصوص اظهارات اخیر مرادخانی  می‌گوید: اینکه ما آثار هنری را از چه منابعی تهیه کنیم و به چه قیمتی آنها را بخریم بحث بسیار مهمی است. به طور معمول ما در حراج‌ها با افزایش قیمت آثار روبه‌رو هستیم. در حراج‌ها به دلیل وجود بحث واسطه‌گری، سود ناشی از فروش آثار به هنرمند یا مجموعه‌دارها نمی‌‌رسد. بخش عمده‌ای از سود حاصل از چنین رخدادهایی مربوط به برگزار‌کننده‌های حراج است. بهتر بود که آقای امیرخانی این اقدام ارزنده را از طریق مراکز یا منابعی که هم آثار تضمین‌شده و با اصالت دارند و هم آنها را با قیمت‌های ارزان‌تر می‌فروشند، خریداری می‌کردند.

او ادامه می‌دهد: شاید اگر وزارت ارشاد به مجموعه‌دارانی که در انجمن مجموعه‌داران عضو هستند مراجعه می‌کرد می‌توانست چنین آثاری را با قیمتی ارزان‌تر به دست موزه‌‌های دولتی برساند. مثلا با همین مقدار پولی که بابت خرید این اثر کمال‌الملک در حراج تهران پرداخت شد، این احتمال وجود داشت که چند اثر از کمال‌الملک خریداری شود. اما همه اینها مشروط بر آن بود که اراده‌ای از سمت وزارت ارشاد در کار باشد که چنین آثاری از منابع رسمی و واقعی، که مجموعه‌داران هستند، خریداری می‌شد. اگر به جای خرید از حراج به مجموعه‌داران مراجعه می‌شد، وزارت ارشاد می‌توانست آثار بیشتری با پول بیت‌المال خریداری کنند.

لطفی در پاسخ به سوالی مبنی بر جلوگیری از خروج آثار هنری فرهنگی ملی می‌گوید: خوشبختانه درباره خروج آثار از کشور قوانینی وجود دارد. منتها گاهی خروج این آثار از مجاری غیرقانونی است و این بخش همیشه جای نگرانی دارد.

متولیان بی‌خیال رئیس انجمن مجموعه‌داران با اشاره به شناسایی مجموعه‌داران و آثاری که تحت‌ مالکیت‌شان توسط خود انجمن، در خصوص عدم علاقه دولت به استفاده از چنین فهرستی می‌گوید: در طی سالیان گذشته تعدادی از مجموعه‌داران را شناسایی کرده‌ایم ولی از سوی مراکز دولتی هیچ اراده‌ای وجود ندارد که از این منابع استفاده کند.

این کار توسط یک سازمان مردم‌نهاد به انجام رسیده است. تا حدودی مشخص است چه اثری دست چه شخصی است منتها ساماندهی این فهرست، نیازمند اراده‌ای از طرف سازمان‌های دولتی است. ما انتظار داریم این اراده در وزارت ارشاد اسلامی وجود داشته باشد که بتوانیم این منابع را در اختیارشان قرار دهیم. اگر وزارت ارشاد واقعا می‌خواهد آثار هنری کشور را حفظ کند ما می‌توانیم این فهرست را در اختیارشان بگذاریم. بسیاری از مجموعه‌دارها علاقه دارند که آثار از کشور خارج نشود. بسیاری از مجموعه‌داران با همین انگیزه‌، هزینه‌های شخصی خودشان را در زندگی حذف می‌کردند که این آثار را خریداری کنند. الان دولت اگر بخواهد می‌تواند بسیاری از این آثار را بخرد. حتی بعضی از مجموعه‌داران علاقه دارند چنین آثاری را به صورت داوطلبانه به موزه‌های دولتی کشور اهدا کنند. اما وزارت ارشاد باید چنین چیزی را بخواهد.

او در خصوص نظارت دولت بر مجموعه‌داران برای جلوگیری از خروج آثار از کشور می‌افزاید: دولت تا به حال اصلا مجموعه‌داران را شناسایی نکرده که بخواهد نظارتی روی آنها داشته باشد. این قضیه نیاز به یک سیستم عریض و طویل دولتی دارد. البته میراث فرهنگی به صورت محدود اقدام به ثبت آثار مجموعه‌داران خصوصی کرده است. ولی حجم کار خیلی زیاد است. در منازل و مجموعه‌های شخصی ده‌ها برابر آثار موزه‌های دولتی، اثر وجود دارد. دولت باید از مجموعه‌دارها حمایت کند، آنها را ساماندهی کند تا آنها هم بیایند و اعلام کنند چه آثاری را در اختیار دارند. اما الان این کار به دست NGO صورت می‌گیرد و این نهاد هم بودجه ای ندارد که بخواهد این کار را به صورت کامل انجام دهد. وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، سازمان میراث فرهنگی، کتابخانه ملی و سازمان‌های مرتبط دیگر می‌توانند آثار را شناسایی کنند و برای ساماندهی آنها اقداماتی را انجام دهند.

مجموعه‌داران به وظایف ارشاد عمل می‌کنند

لطفی درباره علاقه مجموعه‌دارها به همکاری با چنین طرح‌های دولتی‌ای می‌گوید: وقتی ما اهمیت موضوع را برای مجموعه‌دارها بگوییم، به همکاری با چنین پروژه‌هایی علاقه‌مند می‌شوند. وقتی مجموعه‌دارها مطمئن باشند آثار در شرایط خوبی نگهداری می‌ شود، خیلی از کارهایشان را اهدا یا وقف می‌کنند. ما باید در این زمینه کار فرهنگی کنیم. بسیاری از مجموعه‌داران ما وقتی به سفرهای خارجی می‌روند، آثار فرهنگی- هنری ایران را که در سال‌های گذشته در خارج از ایران در حراج‌ها فروش رفته و از جنبه هنری و هویتی برای کشور مهم هستند، خریداری می‌کنند و به کشور می‌آورند یعنی نه تنها آثار را خارج نمی‌کنند بلکه آثار فرهنگی- هنری ایرانی را هم دوباره به کشور برمی‌گردانند.

قوانین و آیین‌نامه‌ها بسیاری در خصوص حفظ آثار ملی فرهنگی هنری تا به حال توسط مراجع ذی‌ربط به تصویب رسیده است. به نظر می‌رسد نگرانی معاونت هنری وزارت ارشاد با ثبت ملی آثار رفع می‌شود اما تا به حال به دلیل اهمال وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی و سازمان میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری درباره شناسایی آثار مهم فرهنگی و هنری و ثبت این آثار این اتفاق رخ نداده است.