حقیقت عبودیت چیست؟

گروه دین و اندیشه: حجت الاسلام دکتر سوزنچی از اساتید دانشگاه، هر روز یک آیه قرآن را با ترجمه و چند حدیث تفسیری و چند نکته در تدبر آن آیه منتشر می کند. بولتن نیوز نیز در راستای ترویج چنین اقدامات ارزشی این سلسله مطالب را به صورت روزانه منتشر می کند.

به گزارش خبرنگار بولتن نیوز، در مطلب روز 30 خرداد به آیه 7 سوره مزمل پرداخته شده و در آن آمده است: 

إِنَّ لَكَ فِي النَّهارِ سَبْحاً طَويلاً
سوره مزّمّل (73) آیه 7  

ترجمه
البته تو را در روز کار و دغدغه‌ای طولانی است.

 

حدیث
1) از امام باقر ع درباره آیه «إِنَّ لَكَ فِي النَّهارِ سَبْحاً طَوِيلًا» روایت شده است که می‌فرماید فراغتی طولانی داری برای خواب و نیازهایت.
تفسير القمي، ج‏2، ص392

2) امیرالمومنین ع در خطبه معروف به «خطبه متقین»، در ادامه وصف آنان می‌فرمایند:
و اما به هنگام روز، بردبارانی عالِم‌اند و نیکوکارانی پرهیزگار.
خوف [از خدا]  آنان را همچون تيری تراشیده [= لاغر کرده] است.
چون كسى بدانها نگرد، پندارد بيمارند، امّا بيمار نيستند؛
گویند: [اینها] درهم‌آمیخته‌اند [= ديوانه‏اند، به زبان عامیانه: قاطی کرده‌اند] در حالى كه امرى عظيم با آنان درآمیخته است.
به اعمال اندك خشنود نمى‏شوند، و زياد را زياد نمی‌دانند؛ آنان بشدت خود را متّهم شمارند و از كرده‏هاى خويش بيم دارند.
نهج‌البلاغه، خطبه193؛ الأمالي(للصدوق)، ص571

3) در فرازی از حدیث معروف «عنوان بصری» (که علمای اخلاق و عرفان، مداومت بر خواندن آن را برای سیر و سلوک بسیار توصیه کرده‌اند) آمده است: به امام صادق ع گفتم: یا اباعبدالله! حقیقت عبودیت چیست؟
فرمود: سه چیز ... [سوم اینکه] سراسر اشتغالاتش به آن چیزی باشد که خداوند متعال بدان امر کرده ویا از آن نهی فرموده است؛ چرا که ... هنگامی که بنده به آنچه خدا بدان امر ویا از آن نهی کرده، مشغول شود، فرصتی برای پرداختن به جدال و فخرفروشی نسبت به مردم برایش باقی نمی‌ماند.
مشكاة الأنوار في غرر الأخبار، ص327

4) از رسول الله ص روایت شده است: همانا خداوند تبارک و تعالی به بنده‌ای که قضای نماز شب خود را در روز بجا می‌آورد مباهات می‌کند و می‌فرماید: ای فرشتگانم! بنگرید به بنده‌ام که قضای چیزی را بجا می‌آورد که بر او واجب نکرده‌ام. شما را شاهد می گیرم که من او را مورد مغفرت قرار دادم.
من لا يحضره الفقيه، ج‏1، ص498

 

تدبر
1️⃣ مقصود از "برای تو در روز «سبحا طویلا» است" چیست؟
الف. برای تو در روز رفت و برگشتی در برآورده ساختن نیازهایت هست (قتاده) یعنی رفت و آمد و مشغله‌هایت در روز فراوان است و نیازمند پرداختن به تبلیغ رسالت و دعوت خلق و تعلیم واجبات و مستحبات و تدبیر معیشت خود و خانواده‌ات هستی؛ و در شب است که فراغتی برای ذکر و قرائت قرآن و ... برایت حاصل می‌آید. (مجمع البيان، ج‏10، ص571) در واقع، سبح به معنای غوطه‌ور شدن و شنا کردن سریع در آب است و کنایه است از فرو رفتن در اشتغالات روزمره (المیزان، ج20، ص64)
ب. «سبح» به معنای «فراغت» هم هست، یعنی در روز برای رفع نیازها و حتی خواب فراغتی داری. در این باره در تدبر3 توضیحی خواهد آمد.

ج. «سبح» به معنای «فراغت» است، اما به این معنا که اگر به هر دلیلی (خواب ماندن، بیماری و ...) نتوانستی به نماز شب اقدام کنی، در فرصت روز آن را جبران کن؛ و از این جهت مفادش شبیه مفاد آیه62 سوره فرقان  است. (المیزان، ج20، ص64) چنانکه در روایات بر اینکه حتما قضای نماز شب انجام شود بسیار تاکیده شده است.

2️⃣ عبادت و راز و نیاز و خلوت شبانه با خداوند بقدری اهمیت دارد، که بلافاصله بعد از اینکه دستور به نماز شب و قیام شبانه برای عبادت داد، متذکر می‌شود که تو در روز به اندازه کافی گرفتاری و دلمشغولی داری؛ پس حتما باید وقتی را برای خلوت با خدا خالی کنی.
نکته انسان‌شناسی
منِ انسان در زمین نیامده‌ام که بخورم وبخوابم و زناشویی کنم و بچه‌دار شوم و بعد بمیرم و تمام. این زندگی، زندگی حیوان است، نه انسان. منِ انسان آمده‌ام که ظرفیت خلیفة‌اللهی را در خود شکوفا کنم.
آمده‌ام تا:
بار دیگر از مَلَک پَرّان شوم
و آنچه اندر وهم ناید آن شوم
همه حقیقت و ارزش انسان در ارتباط با خداست؛ اگر  این ارتباط را در خود زنده نگهدارد:
رسد آدمی به جایی که به جز خدا نبیند
بنگر که تا چه حد است مکان آدمیت

اما در این مسیر شیطانی هست که او را از این گوهر عظیم وجودی غافل می کند؛ اما یادمان باشد که او انسان است، که چون حریف شیطان می‌شود برتر از فرشته شده:
مگر آدمی نبودی که اسیر دیو ماندی
که فرشته ره ندارد به مقام آدمیت

البته انسان، فرشته نیست که خور و خواب و نیازهای مادی نداشته باشد و بتواند بدون هیچ اشتغال و درگیری‌ای در مسائل معیشت، فقط به رابطه با خدا بپردازد؛ روز را برای همین کارها گذاشته‌اند؛ اما مهم این است که این اشتغالات او را چنان مشغول نکند که از هدف اصلی خویش بازماند:

ته که ناخوانده‌ای علم سماوات
ته که نابرده‌ای ره در خرابات
ته که سود و زیان خود ندانی
به یاران کی رسی هیهات هیهات

3️⃣ عبادت و راز و نیاز شبانه بقدری اهمیت دارد، که در برخی احادیث و تفاسیر یکی از معانی این آیه را این دانسته‌اند که تو در روز تو فرصت و فراغتی برای کارهایت، و بلکه برای خواب داری!
یعنی در روز اندکی بخواب تا برای عبادت شبانه توانی به دست آری (البحر المحیط فی التفسیر، ج10، ص315)
تبصره
واضح است که معنای این سخن، آن نیست که انسان روز بخوابد و شب عبادت کند. اینکه انسان روز باید مشغول کار و فعالیت شود واضح است.
ظاهرا مقصود این است که عبادت شب را به‌حدی جدی بگیر، که اگر فکر می‌کنی نمی‌توانی برای نماز شب بیدار شوی، اندکی در روز استراحت کن. ظاهرا چیزی شبیه خواب قیلوله، که در روایت است که همان گونه که از خوردن سحری برای روزه کمک بگیرید، از خواب قیلوله برای بیدار شدن شب کمک بگیرید. (من لا يحضره الفقيه، ج‏2، ص136)

4️⃣ در دو آیه قبل به نماز شب دستور داد و از اهمیتش سخن گفت، در این آیه می‌فرماید: البته تو را در روز کار و دغدغه‌ای طولانی است.
چه ارتباطی دارد؟
الف. چون در روز فرصت نداری و دلمشغولی‌های فراوان داری، شب را به خلوت با خدا بپرداز.
ب. قیام شب نوعی سوخت و موتور محرکه برای تلاش طاقت‌فرسای روز است. (دریافتی از یکی از اعضای کانال)
ج. وقتی پیامبر را با چنان اشتغالات روزانه‌ای به نماز شب دستور می‌دهند، معلوم می‌شود گرفتاری‌های روز، حتی اگر برای انجام وظایف کاملا دینی مانند تعلیم و تعلم و تبلیغ دین باشد، عذر موجهی برای نپرداختن به نماز شب نیست. (مجمع البيان، ج‏10، ص571)‌
د. در روز باید برنامه‌مان را چنان بر اساس تعالیم شریعت تنظیم کنیم که شب توفیق عبادت از ما سلب نشود.
کلام بزرگان
نقل شده که آیت‌الله بهجت می‌فرمودند:
ما برای اوقات خواب خود افسوس می خوریم که چرا برای نماز شب بیدار نمی شویم.
در صورتی که اوقات بیداری را به غفلت می گذرانیم!
اگر در بیداری به توجّه و بندگی مشغول بودیم، توفیق بیداری شب را نیز برای تهجّد و خواندن نافله ی شب و تلاوت قرآن پیدا می کردیم.