تأملی بر یک عمر زندگی مبارزگونه و پیشتازانه دکتر علی شریعتی

گروه فرهنگ و هنر: « اين يک افتخار بزرگي است که هنوز عليرغم همه علل و عوامل سياسي و استعماري و ارتجاعي و مادي که مانع رشد و پيشرفت شخصيتها و نبوغ ها در جامعه اسلامي هست، اسلام چون گذشته، قدرت سازندگي انسان و پرورش دهندگي نبوغ را در خود حفظ کرده.»

زندگينامه

به گزارش بولتن نیوز، دكتر علي شريعتي در سال 1312 در روستاي مزينان از حوالي شهرستان سبزوار متولد شد. اجداد او همه از عالمان دين بوده اند.... پدر پدر بزرگ علي، ملاقربانعلي، معروف به آخوند حكيم، مردي فيلسوف و فقيه بود كه در مدارس قديم بخارا و مشهد و سبزوار تحصيل كرده و از شاگردان برگزيده حكيم اسرار (حاج ملاهادي سبزواري) محسوب مي شد.

پدرش استاد محمد تقي شريعتي (موسس كانون حقايق اسلامي كه هدف آن «تجديد حيات اسلام و مسلمين» بود) و مادرش زهرا اميني زني روستايي متواضع و حساس بود. علي حساسيتهاي لطيف انساني و اقتدار روحي و صلاحيت عقيده اش را از مادرش به وديعه گرفته بود.

علي به سال 1319 در سن هفت سالگي در دبستان ابن يمين، ثبت نام مي كند، اما به دليل بحراني شدن اوضاع كشور ـ تبعيد رضا شاه و اشغال كشور توسط متفقين ـ خانواده اش را به ده مي فرستد و پس از برقراري آرامش نسبي در مشهد علي و خانواده اش به مشهد باز مي گردند.

پس از اتمام تحصيلات مقدماتي در 16 سالگي سيكل اول دبيرستان (كلاس نهم نظام قديم) را به پايان رساند و وارد دانشسراي مقدماتي شد. در سال 31، اولين بازداشت علي كه در واقع نخستين رويارويي مستقيم وي با حكومت و طرفداري همه جانبه او از حكومت ملي بود، واقع شد. در همين زمان يعني 1331 وي كه در سال آخر دانشسرا بود به پيشنهاد پدرش شروع به ترجمه كتاب ابوذر (نوشته عبدالحميد جوده السحار) مي كند.

در اواسط سال 1331 تحصيلات علي در دانشسرا تمام شد و پس از مدتي شروع به تدريس در مدرسه كاتب پور احمدآباد كرد. و همزمان به فعاليتهاي سياسيش ادامه داد. كتاب «مكتب واسطه» نيز در همين دوره نوشته شده است. در سال 1334 پس از تاسيس دانشكده علوم و ادبيات انساني مشهد وارد آن دانشكده شد. در دانشكده مسئول انجمن ادبي دانشجويان بود در همين سالهاست كه آثاري از اخوان ثالث مانند كتاب ارغنون (1330) و كتاب زمستان (1335) و آخر شاهنامه (1328) به چاپ رسيد و او را سخت تحت تاثير قرار داد.

در اين زمان فعاليتهاي سياسي ـ اجتماعي شريعتي در نهضت (جمعيتي كه پس از كودتاي 28 مرداد توسط جمعي از مليون خراسان ايجاد شده كه علي شريعتي يكي از اعضا آن جمعيت بود). آشنايي او با خانم پوران شريعت رضوي در دانشكده ادبيات منجر به ازدواج آن دو در سال 1337 مي گردد. و پس از چند ماه زندگي مشترك به علت موافقت با بورسيه تحصيلي او در اوايل خرداد ماه 1338 براي ادامه تحصيل راهي فرانسه مي شود.

در طول دوران تحصيل در اروپا علاوه بر نهضت آزاديبخش الجزاير با ديگر نهضتهاي ملي افريقا و آسيا، آشنايي پيدا كرد و به دنبال افشاي شهادت پاتريس لومومبا در 1961 تظاهرات وسيعي از سوي سياهپوستان در مقابل سفارت بلژيك در پاريس سازمان يافته بود كه منجر به حمله پليس و دستگيري عده زيادي از جمله دكتر علي شريعتي شد.

دولت فرانسه كه با بررسي وضع سياسي او، تصميم به اخراج وي گرفت اما با حمايت قاضي سوسياليست دادگاه، مجبور مي شود اجراي حكم را معوق گذارد. وي در سال 1963 با درجه دكتري يونيورسيته فارغ التحصيل شد و پس از مدتی او به همراه خانواده و سه فرزندش به ايران بازگشت و در مرز بازرگان توسط مأموران ساواك دستگير شد.

پس از بازگشت از اروپا

پس از پنج سال تحصيل و آموختن و فعاليت سياسي، در اروپا، بازگشت به فضاي راكد و بسته جامعه ايران و آن هم تدريس در دبيرستان بسيار رنج آور بود، سال بعد (وي) پس از قبولي در امتحان به عنوان كارشناس كتب درسي به تهران منتقل مي شود و با آقايان برقعی و باهنر و دكتر بهشتي كه از مسئولين بررسي كتب ديني بودند، همكاري مي كند. ترجمه کتاب «سلمان پاك» اثر پروفسور لوئي ماسينيون حاصل تلاش او در اين دوره است.

از سال 1345 او به استاديار رشته تاريخ در دانشكده مشهد استخدام مي شود. موضوعات اساسی تدرس او را مي توان به چند بخش تقسيم كرد: تاريخ ايران، تاريخ و تمدن اسلامي و تاريخ تمدنهاي غير اسلامي. از همان آغاز روش تدريس، برخوردش با مقررات متداول در دانشكده و رفتارش با دانشجويان، او را از ديگر استادان متمايز مي كرد. چاپ كتاب اسلام شناسي و موفقيت درسهاي دكتر علي شريعتي در دانشكده مشهد و ايراد سخنرانيهاي او در حسينيه ارشاد در تهران موجب شد كه دانشكده هاي ديگر ايران از او تقاضاي سخنراني كنند اين سخنرانيها از نيمه دوم سال 1347 آغاز شد.

مجموعه اين فعاليتها مسئولين دانشگاه را بر آن داشت كه ارتباط او با دانشجويان را قطع كنند و به كلاسهاي وي كه در واقع به جلسات سياسي ـ فرهنگي بيشتر شباهت داشت، خاتمه دهند. در پي اين كشمكشها و دستور شفاهي ساواك به دانشگاه مشهد كلاسهاي درس او، از مهرماه 1350، رسماً تعطيل شد. از اواخر آبان ماه 51 بخاطر سخنراني هاي ضد رژيم، زندگي مخفي وي آغاز شد و پس از چند ماه زندگي مخفي درمهرماه سال 1352 خود را به ساواك معرفي كرد كه تا 18 ماه او را در سلول انفرادي زنداني كردند؛ كه نهايتاً در اواخر اسفند ماه سال 53 او از زندان آزاد مي شود و بدين ترتيب مهمترين فصل زندگي اجتماعي و سياسي وي خاتمه مي يابد.

در اين دوران كه مجبور به خانه نشيني بود؛ فرصت يافت تا به فرزندانش توجه بيشتري كند. در سال 55، با فرستادن پسرش (احسان) به خارج از كشور فرصت يافت تا مقدمات برنامه هجرت خود را فراهم كند. دكتر شريعتي نهايتا در روز 26 ارديبهشت سال 1356 از ايران، به مقصد بلژيك هجرت كرد و پس از اقامتي سه روزه در بروكسل عازم انگلستان شد و در منزل يكي از بستگان نزديك همسر خود اقامت گزيد و پس از گذشت يك ماه در 29 خرداد همان سال به نحو مشكوك درگذشت و با مشورت استاد محمد تقي شريعتي و كمك دوستان و ياران او از جمله شهيد دكتر چمران و امام موسي صدر در جوار حرم مطهر حضرت زينب (س) در سوريه به خاك سپرده شد.

سوال

آیا درست است که برخی می گویند دکتر شریعتی افکار انحرافی داشته است و نباید آثار او را خواند؟ آیا ایشان دارای افکار مارکسیستی و انحرافی بوده است؟

پاسخ

در مورد دکتر شریعتی و کتاب های ایشان دیدگاه های متعدد و گوناگونی مطرح شده است و در این رابطه موافقین و مخالفین ایشان  آرای ضد و نقیض و گاهی تند و در حد افراط بیان نموده اند. اما در این میان برخی نیز راه میانه ای را رفتند و با نگاه منصفانه به این مسئله نگریستند که از جملۀ آنان مقام معظم رهبری است و ما در این جا به بیان سخنان ایشان بسنده می کنیم:

 

به نظر من شریعتی بر خلاف آنچه که همگان تصور می کنند؛ یک چهرۀ همچنان مظلوم است و این به دلیل طرفداران و مخالفان اوست. یعنی از شگفتی های زمان و شاید از شگفتی های شریعتی این است که هم طرفداران و هم مخالفانش، نوعی همدستی با هم کرده اند؛ تا این انسان دردمند و پر شور را ناشناخته نگهدارند و این ظلمی در حق اوست.

مخالفان او به اشتباهات دکتر شریعتی تمسک می کنند و این موجب می شود که نقاط مثبتی که در او بود را نبینند. بی گمان شریعتی اشتباهاتی داشت و من هرگز ادعا نمی کنم که این اشتباهات کوچک بود. اما ادعا می کنم که در کنار آنچه که ما می توانیم اشتباهات شریعتی نام بگذاریم؛ چهره شریعتی از برجستگی ها و زیبائی ها هم برخوردار بود. پس ظلم است؛ اگر به خاطر اشتباهات او، برجستگی های او را نبینیم. من فراموش نمی کنم که در اوج مبارزات که می توان گفت؛ مراحل پایانی قیل و قال های مربوط به شریعتی محسوب می شد؛

امام در ضمن صحبتی، بدون این که نامی از کسی ببرند؛ به وضع شریعتی و مخالفت هایی که در اطراف او هست؛ اشاره ای کردند. نوار این سخن همان وقت از نجف آمد و در فرو نشاندن آتش اختلافات مؤثر بود. در آنجا امام بدون این که اسم شریعتی را بیاورند؛ اینجور بیان کرده بودند(چیزی نزدیک به این مضمون):

نباید به خاطر چهار تا اشتباه، در کتاب هایش او را بکوبیم . این صحیح نیست. این دقیقاً نه تنها در مقابل شخصیت دکتر شریعتی، بلکه در مقابل هر شخصیتی، موضع درست را نشان می داد و ممکن بود او اشتباهاتی بعضاً در مسائل اصولی و بنیانی تفکراسلامی داشته باشد.

اما ظلم طرفداران شریعتی به او کمتر از ظلم مخالفانش نبود؛ بلکه حتی کوبنده تر و شدیدتر هم بود. طرفداران او به جای این که نقاط مثبت شریعتی را مطرح کنند و آنها را تبیین کنند؛ در مقابل مخالفان، صف آرائی هائی کردند و در اظهاراتی که نسبت به شریعتی کردند؛ سعی کردند او را یک موجود مطلق جلوه دهند. سعی کردند حتی کوچکترین اشتباهات را از او نپذیرند.

شریعتی یک چهره پرسوز پیگیر، برای حاکمیت اسلام بود. از جمله منادیانی بود که از طرح اسلام به صورت یک ذهنیت، و غفلت از طرح اسلام به صورت یک ایدئولوژی و قاعده نظام اجتماعی، رنج می برد و کوشش می کرد تا اسلام را به عنوان یک تفکر زندگی ساز و یک نظام اجتماعی و یک ایدئولوژی راهگشای زندگی مطرح کند.

نباید در این شک کرد که شریعتی یک آغازگر بود. او آغاز گر طرح اسلام با زبان فرهنگ نسل جدید بود. قبل از او بسیاری بودند که اندیشه مترقی اسلام را آنچنان که او فهمیده بود فهمیده بودند و در قالب واژه ها و تغییراتی که برای نسل امروز ما و یا بهتر بگویم؛ نسل آن روز شریعتی، نسلی که مخاطبین شریعتی را تشکیل می داد؛ گیرایی داشته باشد؛ مطرح کنند. موفق نشده بودند به زبان آن ها این حقایق را بیان کنند. جوری که برای آن ها قابل فهم باشد؛ این مسائل را بگویند.

شریعتی آغازگر طرح جدیدترین مسائل کشف شده اسلام مترقی بود. به صورتی که برای آن نسل پاسخ دهنده به سؤال ها و روشن کننده نقاط ابهام و تاریک بود.

شریعتی بر خلاف آنچه گفته می شود درباره او و هنوز هم عده ای خیال می کنند نه فقط ضد روحانیون نبود؛ بلکه عمیقاً مؤمن و معتقد به رسالت روحانیت بود. او می گفت که روحانیت یک ضرورت است. یک نهاد اصیل و عمیق و غیرقابل خدشه است. و اگر کسی با او مخالفت بکند؛ یقیناً از یک آبشخور استعماری تغذیه می شود. این ها اعتقادات او بود. در این هیچ شک نکنید. این از چیزهائی بود که جزء معارف قطعی شریعتی بود. اما درمورد روحانیت او تصورش این بود که روحانیون به رسالتی که روحانیت بر دوش دارد؛ به طور کامل عمل نمی کنند.

در نتیجه در پاسخ به پرسش شما باید گفت: با توجه به این که هر کارشناس و صاحب نظری، دیدگاهایش در مورد تخصصی که دارد ارزشمند است و با توجه به این که تخصص مرحوم دکتر شریعتی در جامعه شناسی است؛ از این رو دیدگاه هایی که ایشان پیرامون اسلام ارائه می کنند؛ کارشناسی و تخصصی نیست و احیاناً اشتباهاتی نیز دارد. همان طور که مطالب مفید و سودمند زیادی نیز دارد. بر این اساس تذکر نکاتی در این باره ضروری به نظر می رسد.

1. شایسته است پیش از مطالعۀ کتاب های ایشان، کتاب های تفسیر قرآن، نظیر تفسیر نمونه، کتاب های استاد شهید مطهری و... را مطالعه کنید.

2. مباحثی که در کتاب های ایشان مربوط به اسلام شناسی، تاریخ اسلام و تحلیل مباحث اسلامی وجود دارد؛ مثل نوشته های دانشمندان دیگر غیر از معصومان علیهم السلام، به عنوان امر مسلّم و قطعی محسوب نکنید و در صورت مخالفت با دیدگاه های دانشمندان اسلامی آن را از اندیشمندان و مؤسسات دینی، مورد پرسش قرار دهید.

3. این مطالبی که بیان شد یک اصل کلی می باشد که در مورد بقیۀ شخصیت ها نیز می توان به همین روش عمل نمود.