قرآن را واضح و محکم بخوانيد

به گزارش خبرنگار بولتن نیوز، در مطلب روز 27 خرداد به آیه 4 سوره مزمل پرداخته شده و در آن آمده است: 

 

أَوْ زِدْ عَلَيْهِ وَ رَتِّلِ الْقُرْآنَ تَرْتيلاً
سوره مزّمّل (73) آیه 4    

 

ترجمه
یا بر آن بیفزا؛ و قرآن را، آن گونه که سزاوار است، به ترتیل [= با تأنی و رعایت ترتیب] تلاوت کن!

 

«رَتِّل ... تَرْتِيلًا»
ماده «رتل» در اصل به معنای خوب نظم و نسق دادن و کنار هم چیدن می باشد (التحقيق فى كلمات القرآن الكريم، ج‏4، ص51) چنانکه به شخصی که دندان‌های منظم و مرتبی دارد «رَتِلُ الاسنان‏» می‌گویند؛ و «ترتیل» در مورد کلام به معنای این است که سخن راحت و البته محکم (بسهولة و استقامة) ادا شود (مفردات ألفاظ القرآن، ص341)؛ به تعبیر دیگر، یعنی با تأنی و بدون عجله بیان کردن کلمات (المصباح المنير، ج‏2، ص218)
لازم به ذکر است که این کلمه در قرآن کریم، غیر از معنای شایع امروزی «ترتیل» است که سبک خاصی از قرائت می‌باشد و در عرض «تحقيق» و «تحدير» و «تدوير» به کار می‌رود و بعدا پیدا شده است؛ و در واقع، کسانی که بعدها چنین نام‌گذاری‌ای کرده‌اند، خواسته‌اند بگویند این مدل قرائت، مدلی است که «ترتیل» قرآن در آن، بیشتر رعایت می‌شود.
این ماده تنها 4 بار و همواره در همین باب تفعیل در قرآن کریم به کار رفته است، که دوبار آن در آیه فوق؛ و دوبار دیگر در آیه32 سوره فرقان است: «رَتَّلْناهُ تَرْتيلاً».

 

حدیث
1) از امام صادق عليه السّلام از پدر و اجداد خود، از علی عليه السّلام روايت شده كه از رسول خدا صلّی اللَّه عليه و آله و سلّم در مورد «و رَتِّلِ الْقُرْآنَ تَرْتِيلًا: قرآن را به ترتیل تلاوت کن» سوال شد.
فرمود: قرآن را واضح و محکم بخوانيد، مانند شن‌های پراکنده آن را به هم نريزيد [ظاهرا کنایه از افراط در کُند خواندن]، و مانند شعر خواندن با عجله و سرعت قرائت نكنيد؛ در کنار عجايب آن توقّف كنيد؛ دلهای‌تان را با آن به حرکت درآورید؛ و همّ و غم‌ّتان رسیدن به پایان سوره نباشد.
الجعفريات (الأشعثيات)، ص180؛ النوادر (للراوندي)، ص30

2) روایت شده است که ابوبصیر به امام صادق ع عرض کرد: فدایت شوم! آیا قرآن را در ماه رمضان در یک شب ختم بکنم؟
فرمود: خیر.
گفت: در دو شب؟
فرمود: خیر.
گفت: در سه شب.
حضرت با دست اشاره‌ای کردند و فرمودند: بله. سپس فرمودند:  ابامحمد! بدرستی که ماه رمضان حق و حرمتی دارد که هیچ یک از ماه‌های دیگر همانند او نیست؛ و اصحاب حضرت محمد ص روالشان این بود که هریک قرآن را در یک ماه یا کمتر قرائت می‌کرد. نباید قرآن را تندتند خواند بلکه به ترتیل تلاوت شود:هنگامی که از آیه‌ای عبور کردی که در آن یادی از بهشت است، نزد آن بایست و از خداوند عز و جل بهشت را مسألت نما ! و هنگامی که آیه‌ای را مرور کردی که در آن حکایت جهنم است، آنجا ابیست و از آتش به خداوند پناه ببر!
الكافي، ج‏2، ص617

3) از امام صادق ع روایت شده است:ترتیل عبارت است از اینکه: در آن مکث کنی و با صدای نیکو آن را بخوانی.
و از ام‌سلمه روایت شده است که: رسول الله ص روالش این بود که در قرائتش هر آیه را از آیه دیگر جدا می‌کرد.
مجمع البيان، ج‏10، ص569

4) از رسول الله روایت شده است:به همنشین [و قاری] قرآن [در روز قیامت] گفته می‌شود: بخوان و بالا برو و به ترتیل ادا کن، آن گونه که در دنیا به ترتیل ادا می‌کردی، که همانا جایگاه [نهایی] ات نزد آخرین آیه‌ای است که قرائت کنی.
الکشف و البیان فی التفسیر (ثعلبی)، ج10، ص60

 

تدبر
1️⃣ در آیات قبل از پیامبر ص خواست که به شب‌زنده‌داری برای نماز و عبادت اهتمام ورزد، و دوبار تخفیف داد: یکی در همان ابتدا با تعبیر «قلیلاً»، و سپس در آیه بعد که هم این «قلیلاً» را تا حد «نیمی از شب» مجاز کرد و هم با تعبیر «انقص منه قلیلاً» اجازه داد از این مقدار هم کمتر باشد.
در این آیه، می‌فرماید «یا بر آن بیفزا».
شاید چون:می‌خواهد تشویق ‌کند که این اختیاری را که به تو برای تغییر مدت قیام شب دادیم، صرفاً در راستای کم کردن در پیش نگیر؛ بلکه اگر حال داشتی، چه بهتر که بیش از نیمی از شب را به قیام به عبادت مشغول شوی.
نکته تخصصی تربیتی
همان طور که در زمینه‌هایی سهل‌گیری و مدارا یک نکته تربیتی است که امکان رشد صحیح را مهیا می‌سازد؛ اما اشتباه است که گمان شود همواره اصل بر سهل‌گیری است؛ اتفاقاً رشد غالبا در سخت‌گیری بر نفس حاصل می‌شود؛ و این تنها در مورد خودمان نیست؛ بلکه در مقام تربیت و کمک به رشد دیگران هم باید این را در نظر داشته باشیم که جایی که شخص ظرفیتش را دارد، سخت‌گیری به رشد او کمک می‌کند؛ که نمونه بارزش را در تمرین‌های ورزشی می‌توان دید.

2️⃣  مقصود از به ترتیل خواندن قرآن کریم چیست؟
الف. کاملا آشکار و روان و شمرده  و آیه‌آیه خواندن
ب. کلام خدا را به گوش جان رساندن و دل را با کلام خدا به حرکت درآوردن و خاشع کردن
ج. دغدغه «فهمیدن» و «اثر پذیرفتن» را بر دغدغه «رفع تکلیف» یا «صرفاً ثواب بردن» ترجیح دادن
د. همراه کردن قرائت با تدبر و تامل در معانی آیات و جدی گرفتن آنها
ه. قرآن را با صدای نیکو (حدیث3)، و بویژه با صوت حزین (غمگین) خواندن (عوالي اللئالي، ج‏2، ص50؛ مجمع البيان، ج‏10، ص569)
و. احتمال دارد مراد ترتیل در نماز، بلکه خود نماز خواندن باشد، چنانکه گاه برای اشاره به نماز خواندن، از تعبیر قرآن خواندن (قُرْآنَ الْفَجْرِ؛ إسراء/78) استفاده شده است (المیزان، ج20، ص61)

3️⃣ قرآن بر پیامبر اکرم به صورت «ترتیل» و شمرده شمرده نازل شده است  تا دل او بر این کلام الهی تثبیت شود: «وَ قالَ الَّذينَ كَفَرُوا لَوْ لا نُزِّلَ عَلَيْهِ الْقُرْآنُ جُمْلَةً واحِدَةً كَذلِكَ لِنُثَبِّتَ بِهِ فُؤادَكَ وَ رَتَّلْناهُ تَرْتيلا: و كسانى كه كفر ورزيدند گفتند: چرا قرآن يك جا بر او فرو فرستاده نشده؟ اين چنين است، تا قلب تو را بدان ثبات و استحكام بخشيم و آن را به ترتیل برخوانديم» (فرقان/32)
شاید به همین جهت است که به او دستور داده شده که تو هم به صورت ترتیل بخوان.
نکته تخصصی دین‌شناسی
برخی از به‌اصطلاح روشنفکران چنین توهم کرده‌اند که قرآن کریم همچون مکاشفات عرفا بوده است که خودشان آن را در قالب کلام می‌ریخته‌اند؛ و این الفاظ از شخص پیامبر ص است.
گذشته از اینکه این ادعا صرفا یک گمانه‌زنی سلیقه‌ای بوده و با هیچ دلیلی همراه نشده، وجود این گونه تعابیر بشدت این تلقی را زیر سوال می‌برد. در قرآن کریم، الفاظ هم موضوعیت دارند تا حدی که نه‌تنها درباره شمرده‌شمرده خواندن و با لحن زیبا خواندن آنها هم توصیه شده است؛ بلکه بیان شده که مطلب بر شخص پیامبر ص هم همین طور القا شده است. آیا درباره مطالعه هیچ کتاب عرفانی‌ای دیده‌اید توصیه‌ای درباره چگونه تلفظ کردن الفاظش مطرح شود؟

4️⃣ تعبیر «رَتِّلِ الْقُرْآنَ تَرْتيلاً» کاملا در همان سبک و سیاق تعبیر « قُمِ اللَّيْلَ» و عطف به آن آمده است.
در احادیث پیامبر ص و اهل بیت ع، و از نظر عموم مفسران، خطابِ «به ترتیل بخوان» خطابی برای هر مسلمان مومنی است که بخواهد قرآن بخواند.
پس قیام شبانه به عبادت نیز صرفاً یک دستوری به پیامبر ص نیست؛ حداکثر این است که بگوییم نماز شب بر پیامبر ص واجب، و برای بقیه مستحب است؛ اما به هر حال، اگر عبارت «رَتِّلِ الْقُرْآنَ تَرْتيلاً» را خطاب به خود می‌بینیم، عبارت «قُمِ اللَّيْلَ إِلاَّ قَليلاً ... أَوْ زِدْ عَلَيْهِ» را نیز خطاب به خود ببینیم.

5️⃣ در ادامه قیام شبانه، که کنایه از نماز شب است، از ترتیل قرآن سخن گفت.
این تعبیر قرینه‌ای است که این توصیه به ترتیل قرآن در شب، توصیه‌ای است به قرائت قرآن در نمازهای شب؛ چنانکه در برخی از احادیث نیز وقتی سوال از «قیام شبانه به تلاوت قرآن» مطرح می‌شده، اهل بیت ع با «چنین نماز بخواند» پاسخ می‌داده‌اند؛ مثلا «إِنَّ رَجُلًا سَأَلَ أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ ع عَنْ قِيَامِ اللَّيْلِ بِالْقُرْآنِ فَقَالَ لَهُ أَبْشِرْ! مَنْ صَلَّی مِنَ اللَّيْلِ ...» (ثواب الأعمال، ص44)

6️⃣ یکبار سه آیه گذشته را مرور کنیم:
«قُمِ اللَّيْلَ إِلاَّ قَليلاً،
نِصْفَهُ أَوِ انْقُصْ مِنْهُ قَليلاً،
أَوْ زِدْ عَلَيْهِ وَ رَتِّلِ الْقُرْآنَ تَرْتيلاً:
شب را جز اندکی به‌ پا خیز!
نصف آن را، یا بکاه از آن اندکی؛

یا بر آن بیفزا، و قرآن را، آن گونه که سزاوار است، به ترتیل تلاوت کن!»
اگر دست ما بود، احتمالا این دو نکته دو آیه اخیر را با هم در یک آیه ترکیب می‌کردیم و سپس جمله آخر را در یک آیه مستقل می‌آوردیم‼️
چنانکه اغلب مفسران در شرح آیه این گونه عمل کرده‌اند
یعنی
بعد از آنکه بیان شد «شب را جز اندکی به‌ پا خیز!»،
ابتدا می‌گفتیم: «نصف آن را، یا بکاه از آن اندکی، یا بر آن بیفزا»
سپس می‌گفتیم «و قرآن را به ترتیل تلاوت کن»
اما اگرچه در مواردی درباره اینکه محدوده یک آیه کجا بوده، اختلاف‌نظر هست (جلسه446، بحث تعداد آیات سوره) اما در خصوص اینکه این دو آیه به همین صورت توسط پیامبر ص متمایز گشته، هیچ اختلافی نیست و خدا این گونه که ما می‌خواهیم نگفته است!
این جدا کردن «یا بر آن بیفزا» از آیه قبل، و گذاشتن آن در کنار عبارت «و قرآن را به ترتیل تلاوت کن» چه نکته‌ای دارد؟
الف. عملا ما را متوجه سازد نسبت به دو نکته «تسامح بعد از ابلاغ تکلیف» و «سخت‌گیری برای رشد صاحبان ظرفیت‌های بالاتر»
ب. نشان دهد که افزودن بر میزان عبادات، نباید به نحوی باشد که فهم و حضور قلب در عبادت را تحت‌الشعاع قرار دهد
ج. نشان دهد همان طور که ترتیل خواندن توضیه‌ای صرفاً به پیامبر ص نیست، قیام نیمی از شب، با کم و بیش آن هم، صرفاً برای پیامبر نیست
د. تاکید کند که توصیه به خواندن قرآن در شب،‌ در درجه اول، توصیه به خواندن قرآن در نماز شب است.