پای سینما روی خِرخِره ادبیات؟!

به گزارش بولتن نیوز، نامگذاری فیلم ها به عنوان یکی از عوامل جذب مخاطب در سینما همواره مورد توجه فیلمسازان و سینماگران بوده است. انتخاب عنوان فیلم از آن جهت دارای اهمیت است که در عین در بر داشتن مضمون و محتوای مورد نظر در اثر باید به گونه ای باشد که با همه مخاطبان در تمام سنین ارتباط برقرار کند. در دهه های گذشته با عنوان های ساده ای از فیلم ها روبرو بودیم که گاهی حدس زدن موضوع و داستان فیلم را آسان تر می کرد. اما امروزه با عبارت های پیچیده تر و گاهی روشنفکرانه و یا عامیانه تری از فیلم ها مواجه هستیم که نشان می دهد گویا روش های معمول تبلیغات، فیلمسازان را در جذب مخاطب اقناع نکرده و با ساختار شکنی و گاهی سنت گریزی سعی در جذب مخاطب جوان سینمارو می کند. مخاطبان جوانی که امروز در فضای مجازی زبان و ادبیات خاص خودش را دارد و از رسمیت ها و چارچوب بندی ها گریزان است. همچنین با در نظر گرفتن نام فیلم به عنوان یکی از موارد تبلیغی یک فیلم، گاهی این نامتعارف نویسی ها شکل قابل توجیه تری به خود می گیرد و مخاطب کنجکاو را به دنبال خود می کشاند. به هر حال به نظر می رسد که از دیدگاه هنری، هنرمند در نامگذاری اثر خود آزاد است ولی اینکه آیا اینگونه نامگذاری های نامتعارف و متفاوت از نگارش معمول زبان فارسی با تبدیل شدن به یک روند می تواند تاثیر منفی روی زبان فارسی داشته باشد یا خیر، موضوعی است که به این بهانه با صاحب نظران و منتقدان در این زمینه گفت و گو کردیم.

 

آیدین آغداشلو، هنرمند، نویسنده و منتقد معتقد است که اگر متفاوت بودن اسامی فیلم ها نوعی فیگور نوگرایی باشد، به صورت ادای صرف باقی نمی ماند و عمر کوتاهی دارد و باید دید در طول زمان این کوشش برای متفاوت بودن مفید خواهد بود و آیا این ادای بی مزه قادر است زمینه ساز تحولی در سینما باشد یا خیر.

آیدین آغداشلو در خصوص نگارش متفاوت اسامی فیلم ها به بانی فیلم گفت: من با هر کاری که بخواهد روند و روش تازه و متفاوتی را جایگزین کند، مخالفتی ندارم. فقط به این بستگی دارد که آیا آن روش موفق است یا خیر. حتی اگر بخواهد به قصد ادا باشد، آن را بد نمی دانم. اگر ادا هم باشد، باقی نمی ماند و بعد از مدتی کنار گذاشته می شود.

این هنرمند افزود: ممکن است حرکتی با یک ادای تصنعی شروع شود، اما در ادامه تبدیل به چیز با ارزشی شود، لذا این بد نیست و نمونه های متعددی هم از این دست دیده ایم. همانند فیلم های سینمای زیرزمینی دهه ۶۰ و فیلم های عجیب و غریبی که در این دهه ساخته شد که به قصد تکان دهنده و تاثیرگذار بودن و جلب توجه مخاطب ساخته شدند، ولی تعداد کمی از آنها بر اذهان باقی ماند و اگر هم باقی نماند زمینه ساز تغییرات اساسی تری شد.

وی با اشاره به اینکه اگر سینمای موج نوی فرانسه را ببینید، درمیابید که ادا در این دوره تاریخی سینما بسیار  مهم و زیاد است ادامه داد: برخی از فیلمسازان این دوره از سینمای فرانسه همانند اریک رومر، توانستند این اداها را آرام آرام به آثار هنری تبدیل کنند، اثر هنری که با ادا شروع می شود. بنابراین فی النفسه این موضوع جای انتقاد ندارد. کسانی که می خواهند متفاوت به نظر برسند، حتی اگر در آغاز متفاوت هم نباشند، به خودی خود شروع کننده یک تلاش هستند، اما اگر در طول زمان این کوشش به یک متفاوت بودن واقعی تبدیل شود، ممکن است مفید هم باشد.

آغداشلو اضافه کرد: ادا به صورت ادای صرف باقی نمی ماند و عمر کوتاهی دارد. بنابراین باید ببینیم تاریخ چه حکم می کند و آیا این ادای بی مزه قادر است زمینه ساز تحولی در خود سینما باشد یا خیر.

وی در خصوص تاثیر زبان رایج فضای مجازی بر این موضوع بیان کرد: زبان در حال تغییر و تحول است و اصطلاحات و لغاتی به وجود می آید که قبلا استفاده نمی شد. مثلا برخی لغات که در حال حاضر بکار می رود،  تبدیل به نوعی از ادبیات جوانان و جامعه شده است که در یک وسعت قابل توجهی به نام اینترنت بکار می رود و داوری آن مشکل است. نه فرهنگستان قادر است چیزی جایگزین آن کند و نه می توان این روند را متوقف کرد. بدین ترتیب طبیعتا از زبان فارسی از آن فارسی اصیل فاصله می گیرد و شباهتی به آن ندارد، ولی این زبان جدید است و اینترنت به اینکه زبان جدید گسترده تر شود، کمک می کند.

 

رشید کاکاوند، پژوهشگر حوزه ادبیات و مدرس دانشگاه اعتقاد دارد گاهی متفاوت نویسی به جهت تاکید روی بخشی از کلمه است، گاهی هم صاحب اثر داعیه این را دارد که با زبان جوانان امروز با آنان سخن می گوید و نشانه نوعی ساختارشکنی و رسمیت گریزی است. البته با اینکه هنرمند آزاد است طوری اثرش را نامگذاری کند که مخاطب را جذب کرده و برای او سوال ایجاد کند، متاسفانه در رسانه ها و زندگی روزمره به جایی رسیده ایم که غلط نویسی های بدیهی دیگر حتی به چشم نمی آید.

رشید کاکاوند در خصوص نگارش متفاوت اسامی فیلم ها به بانی فیلم گفت: به نظر من این روش هم نوعی برجسته سازی در زبان فارسی محسوب می شود و بیشتر ابعاد تبلیغاتی دارد و هدف آن ایجاد توجه و تمرکز در مخاطب است. فکر می کنم اشکالی ندارد فردی از یک املا و نوشتار خاص حتی آگاهانه به شکل غلط استفاده کند. مثل آقای رضا امیرخانی که اسم رمان خود را «بی وتن» می گذارد و همین نگارش ممکن است باعث کنجکاوی مخاطب شود و این کتاب را بخواند تا بفهمد که منظور نویسنده چه بوده است، یا مثلا فیلم «آااادت نمی کنیم» ممکن است در ابتدا برای همه سوال ایجاد کند که چرا اینگونه نوشته شده است، در حالی که در کنار این اسم رمانی هم با عنوان «عادت می کنیم» نوشته زویا پیرزاد را داریم که ممکن است در ذهن مخاطب تداعی کننده نام این رمان باشد. این ساده ترین دلیل برای یک رفتار زبانی به این شکل است.

این پژوهشگر افزود: ممکن است این این رفتار زبانی دلایل هنری تری داشته باشد که اسمی به شکل و انشای خاص و نوشته شود. من با کلیت این نوع نوشتن مخالفتی ندارم، اما اگر به این موضوع از دیدگاه ژورنالیستی نگاه کنیم گاهی صرفا یک عنوان جلب توجه می کند و مخاطب را فریب می دهد. اگر نگارش متفاوت با این نیت باشد که صرفا جلب توجه کند، فقط ممکن است در کار تبلیغات موفق باشد. کما اینکه این روش در همه جای دنیا رایج است، مثل تصاویر خاصی در یک پوستر فیلم که در ذهن مخاطب تصوری ایجاد می کند ولی در فیلم خبری از آن نیست. درست است که این هم یکی از راه های جذب مخاطب است، ولی اگر آن تصوری که در مخاطب ایجاد می کند در فیلم هم اتفاق بیفتد بسیار مطلوب تر است. یک اثر باید طوری نامگذاری شود که مخاطب را به یک دریافت جدید برساند.

کاکاوند با اشاره به اینکه اگر تغییر در نوع نگارش اسم فیلم ها بدون هیچ دلیل قانع کننده ای باشد، صرفا جنبه جلب توجه دارد، ادامه داد: گاهی تجزیه یک اسم مرکب به اجزای آن نشانه تاکید بر برخی کلمات است. مثل کلمه «هم سایه ها» اگر در متن داستان هم آمده باشد، ممکن است هدف این باشد که روی قسمت «هم» تکیه کند. گاهی در مقوله هنر ماجرایی وجود دارد که وقتی روشی با استقبال نسبی روبرو می شود و کاری جدید به نظر می آید و جلب توجه می کند، تبدیل به مد می شود. متاسفانه گاهی آنقدر این رفتار را تکرار می کنند که جذابیت خود را از دست می دهد. همانند این فجایع تلخی که در داستان ها و فیلمنامه های سینمای ایران در حال حاضر اتفاق می افتد. در هر فیلمی یک نفر باید بمیرد و در یک شرایط بحرانی اتفاقات بدی برای شخصیت ها پیش بیاید و … سوال اینجاست که این ناامنی روانی واقعا به صورت طبیعی وارد سینمای ما می شود یا اینکه ادایی است که می خواهد مخاطب را سمت خود بکشاند. این موضوع باید آسیب شناسی شود. در خصوص نامگذاری های غیر متعارف هم ممکن است بخشی از آن اداهای پیرو مد باشد که نهایتا این روش با پشتوانه آگاهی گسترده ای روی اسامی فیلم های سینمایی نمی شود و معمولا یک شیطنت زبانی و جذابیت ظاهری در زبان ایجاد می کند.

وی در خصوص تاثیر رسم الخط زبان مجازی در این نوع نگارش های متفاوت خاطر نشان کرد: رسم الخطی که در فضای مجازی رایج است خودش احتیاج به آسیب شناسی جدی دارد که گاهی رسما زبان فارسی غلط می شود. البته زمانی به منظور صرفه جویی در تعداد حروف یک پیامک رسم الخط متفاوتی استفاده می شد. شاید نگارش متفاوت اسم فیلم ها نوعی آشنایی طلبی فیلمساز محسوب شود، یعنی فیلمساز رسم الخطی را در اسم فیلم یا خلاصه آن استفاده می کند که مخاطب امروز را به سمت خود بکشاند و داعیه این را دارد که من به زبان امروز جوانان صحبت می کنم. ممکن است نوشتاری را پیش روی مردم بگذارد که روزانه در فضای خودمانی، امن و خصوصی مجازی خودشان استفاده می کنند یا از این طریق بگویند: «چیزهایی را در فیلم من ببینیند که در فضای مجازی می بینید». در هر صورت من دیدگاه منفی نسبت به این موضوع ندارم. نامگذاری برای یک اثر هنری، فیلم و یا رمان بسیار حساس است و حتما چیزی در درون مایه و ساخت اثر وجود دارد که بر اسم فیلم تاثیر می گذارد که به نوع خاصی بیان شود. فکر می کنم هنرمند آزاد است که طوری اثرش را نامگذاری کند که مخاطبش را جذب کند و در او ایجاد سوال کند.

این مدرس ادبیات در خصوص تاثیر منفی مد شدن این نوع نگارش های نامتعارف بر جوانان و کسانی که تازه با ادبیات و زبان فارسی آشنا شده اند گفت: اگر این سوال را ده سال پیش از من می پرسیدید، بسیار مسئولانه و هیجان زده می گفتم که حتما این روش تاثیر منفی می گذارد و جلوی آن باید گرفته شود، ولی اکنون احساس می کنم کار از این حرف ها گذشته است. زبان ما از رسانه صدا و سیما گرفته تا مطبوعات و فضای مجازی آسیب های زیربنایی دیده است و به جایی رسیده ایم که غلط نویسی های بدیهی دیگر حتی به چشم نمی آید. استفاده نابهنجار از زبان و غلط صحبت کردن رایج است. من در کلاس های ادبیات باید وقت طولانی بگذارم و کاربردهای ساده زبانی بسیار بدیهی را توضیح دهم. مثلا استفاده از کلمه «برای» به معنای مالکیت نیست. از این امر بدیهی ادبی گرفته تا رسم الخط های عجیب در فضای مجازی و شبکه های اجتماعی مشکل داریم. وقتی یک کلمه را اشتباه استفاده می کنیم، یک کلمه است، نهایتا از آن استفاده نمی کنیم و یا یک دوره از آن استفاده نمی شود اما وقتی ساختار زبان آسیب می بیند دیگر کاری نمی توان کرد. کم کم از آن زبانی که داشتیم و آثار درجه یک با آن خلق شده فاصله می گیریم و دیگر آنها را نمی فهمیم. جلوی بدآموزی ها در زبان باید از ابتدا گرفته میشد.

کاکاوند اضافه کرد: در حال حاضر دیگر نمی توان به مردم گفت که در فضای خصوصی مجازی چگونه بنویسند. حتی گاهی جوانان با این نوع نوشتن خودنمایی و سنت شکنی و یا رسمیت گریزی می کنند.  باید از طریق رسانه ها و صدا و سیما طوری تبلیغ شود که دافعه ایجاد نکند که حساسیت ها به مرور به طرف زبان و فرهنگ مان برگردد. این حرکت ها باید به صورت فرهنگی و زیربنایی اتفاق بیفتد. این مسائل با امر و نهی کردن درست نخواهد شد.

 

شهرام خرازی ها، عضو انجمن منتقدان و نویسندگان سینمایی ایران معتقد است که با توجه به محدودیت هایی که فیلم ها برای تبلیغ در رسانه تلویزیون دارند اگر این نوع نگارش، متفاوت نمایی هم باشد نمی توان آن را محکوم کرد.

شهرام خرازی ها در خصوص نگارش متفاوت اسامی فیلم ها به بانی فیلم گفت: اگر بخواهیم به لحاظ علمی و آکادمیک به موضوع نگاه کنیم باید بگویم که نامگذاری فیلم ها باید مطابق آنچه که فرهنگستان زبان و ادب فارسی تعیین کرده است صورت بگیرد و از آن تبعیت کند. یکی از راه های اعتلای زبان فارسی این است که در نامگذاری اسامی فیلم های ایرانی قواعد دستور زبان و ادب فارسی رعایت شود. ولی اگر بخواهیم از دیدگاه هنری به قضیه نگاه کنیم باید به این نکته توجه کنیم که ذات هنر و سینما در جلب توجه و جذابیت است. وقتی قرار است فیلمی در ویترین سینمایی قرار بگیرد، باید جذابیت داشته باشد و جلب توجه کند. طراحان پوستر و تبیلغات سینمایی و همچنین تهیه کننده های سینمایی دقیقا با این مقوله آشنا هستند و می دانند که چه کار کنند تا فیلمشان جذاب شود و مورد توجه قرار بگیرد.

وی افزود:  اصولا تلاش می شود که در مواد تبلیغی یک فیلم، نهایت جذابیت به کار برده شود. البته در دهه های اخیر با توجه به رشد سینمای روشنفکری و هنری شاهد گرایش های جدیدتری در نامگذاری و طراحی پوستر و رویکردهای نویینی در شیوه های تبلیغ فیلم ها شاهد هستیم. به عبارت دیگر درسینمای ایران تهیه کننده و کارگردان تلاش می کنندکه از هر راهی توجه تماشاگران بالقوه سینما را جلب کنند که یکی از آن راه ها نام فیلم است.

این منتقد با اشاره به اینکه وقتی نام یک فیلم با رسم الخط متفاوتی نوشته شود خودبخود جلب توجه می کند، ادامه داد: مثلا اگر املای فیلم «آااادت نمی کنیم» به صورت درست نوشته شود ممکن است توجه کسی را جلب نکند، ولی وقتی همین جمله با حروف متفاوتی نوشته می شود و نوعی ساختار شکنی و آشنازدایی از حروف و واژه ها صورت می گیرد نظر بیننده را به خود جلب می کند. ما وقتی می خواهیم به فیلمی جذب شویم ابتدا به نام آن فیلم، مواد تبلیغ و پوسترش نگاه می کنیم که این موارد برای جذب مخاطب به ترتیب عمل می کنند. وقتی نام فیلم به صورت متفاوتی نوشته شده باشد و خلاف عرف و عادت است خود به خود توجه را جلب می کند. تا اینجا آن نام گذاری متفاوت کار خود را کرده و مخاطب را به سمت پوستر و خود فیلم جذب کرده است. از اینجا به بعد نوبت به المان ها و عوامل دیگر مربوط به فیلم می شود که باید بیننده را به خود جذب کنند. از جمله آن رنگ بندی، تصاویر پوستر و فیلم و ویترینی است که برای فیلم چیده می شود. به عبارتی دیگر اسم ممکن است جرقه اولیه جلب توجه را بزند. با این اوصاف نمی توان بر سینماگران ایران خرده گرفت که چرا نام فیلم ها را این گونه می نویسند.

خرازی ها در خصوص اینکه آیا این روش متفاوت‌نمایی است یا خیر بیان کرد: من فکر نمی کنم که بتوان این متفاوت نمایی را محکوم کرد، چرا که هر کسی اجازه دارد که در مارکت سینما برای خودش تبلیغ کند. با توجه به اینکه تبلیغات فیلم ها در ایران همواره با محدودیت هایی روبرو است (که نباید باشد)، در چنین شرایطی نمی‌توان به این نوع نگارش نام فیلم ها ایراد گرفت. بسیاری از راه های تبلیغاتی بروی فیلمسازان بسته است در نتیجه برای گریز از محدودیت ها یکی از شیوه هایی که می توانند انتخاب کنند انتخاب نام های متفاوت و غیر متعارف است.  اخیرا فیلم سینمایی «من» را در سینما داشتیم که کلمه من یک ضمیر است. نام متفاوتی است و جلب توجه می کند در عین حال ممکن است برای عده ای هم بی معنی باشد. به طور کلی نمی توان بر این نامگذاری ها خرده گرفت. به نظر من با توجه به محدودیت های موجود در زمینه تبلیغات و با توجه به اینکه فیلم ها از تبلیغ در رسانه ای که عنوان ملی را برای خود یدک می کشد در مواردی محروم هستند و از تلویزیون نمی توانند به عنوان ویترین تبلیغاتی استفاده کنند، نمی توان به نحوه نامگذاری آنها خرده گرفت. لذا عوامل تولید فیلم در سینمای ایران به روش هایی متوسل می شوند که به لحاظ علمی و آکادمیک کمی غیرقابل دفاع است ولی به لحاظ هنری، تجاری و اقتصادی این کار قابل توجیه است.

این منتقد با بیان اینکه باید توجه داشت اینگونه متفاوت نمایی ها اگر غیرهوشمندانه باشد و صرفا ادای روشنفکری داشته باشد مخاطب را پس می زند و همیشه کارکرد مثبت ندارد، خاطر نشان کرد: گاهی این روش به جای ایجاد جاذبه، دافعه ایجاد می کند. مسئله دیگر این است که این گونه عنوان گذاری ها گاهی تابع یک جریان و یا مد است. یعنی در جامعه سینمایی مد می شود که نام ها را متفاوت بنویسند و نام های خارج عرف برای فیلم ها انتخاب کنند. کما اینکه مثلا مدهای دیگری هم داریم. نظیر اینکه خلاصه فیلم ها را تا زمانی که فیلم اکران نشده به وضوح نمی نویسند و سعی می کنند با جملات مبهم و دوپهلو خلاصه داستان را به مخاطب عرضه کنند که عملا خلاصه داستان نیست. از این نمونه مواردی که در سینما داریم گاهی مد است و بعد از مدتی تاریخ مصرف آن می گذرد و دوباره همه چیز سر جای خود برمی گردد و عمر طولانی ندارد.

وی با بیان اینکه گاهی برای کسانی که به تازگی با زبان و نوشتار فارسی آشنا شده اند مواجهه با این نوع نوشتار متناقض است بیان کرد: البته به نظر من این گونه تناقض ها حجم و میزان زیادی در جامعه ندارد که بخواهد در زبان فارسی مشکل ایجاد کند. ولی تناقض های مقطعی ایجاد می کند.  متاسفانه یکی تبعات سو فضای مجازی این بوده که آسیب زیادی به دستور زبان و ادبیات فارسی رسانده است و با توجه به اینکه شتاب، اقتضای زندگی امروز است و سبک زندگی ما نا خواسته از یک شتاب تحمیلی جمعی تبعیت می کند و در حال تغییر است این شتاب باعث شده است که در نوشتاری که در فضای مجازی استفاده می کنیم هم تاثیر خود را بگذارد. همانطور که در زندگی روزمره تابع شتاب می شویم و این شتاب روز به روز افزایش پیدا می کند و زمان را از دست می دهیم، در فضای مجازی هم وقتی می خواهیم چیزی بنویسیم، سعی می کنیم کوتاه تر بنویسم. این کوتاه نویسی فی النفسه به منزله خلاصه نویسی درست نیست. بلکه به منزله گریز از رعایت درست قواعد زبان فارسی است. این شتاب که خودش را به شکل خلاصه نویسی غلط می تواند نشان دهد ممکن است در نامگذاری فیلم ها هم آثار خود را نشان دهد. البته به نظر من باز هم این تاثیرگذاری شدید، عمیق و پایا نیست.

خرازی ها اضافه کرد: به هر حال از تاثیر ادبیات نوین فضای مجازی هم نمی توان غافل شد. بسیاری از تهیه کنندگان تصور می کنند که اگر ادبیات فیلم و نام فیلم شان از ادبیات نوین فضای مجازی متاثر باشد، می توانند شمار زیادی از مخاطبان را به سمت اثرشان جلب کنند. چرا که جوانان بیشتر از فضای مجازی استفاده می کنند و بیشترین مخاطبان سینما را تشکیل می دهند. طبعا لحاظ کردن علایق یک نسل جوان سینمارو در نامگذاری یک فیلم می تواند عاملی برای جلب توجه کاربران فضای مجازی باشد که عمدتا جوان هم هستند. شاید این نامگذاری ها نوعی هم سلیقه نشان دادن خود با نسل جوان سینمارو باشد.