فضای مجازی با تحول در مفهوم و کیفیت ارتباط انسانها، چگونه زندگی آن‌ها را تحت تأثیر قرار داده است؟

گروه فرهنگ و هنر: رضا سیف پور*: یکی از مولفه های اصلی « سبک زندگی » ، نحوه تعامل و ارتباط انسان ها با یکدیگر است . نحوه ارتباطات ، می تواند « سبک زندگی » فرد در جامعه را مشخص کند . انسان موجودی اجتماعی است و از این منظر نه تنها شخصیت او در اجتماع شکل می گیرد بلکه بر اجتماع پیرامون خود نیز تاثیر گذار است . در سال های اخیر با ظهور پدیده اینترنت و فضای مجازی بسیاری از مفاهیم مرتبط با « سبک زندگی » انسان ها از جمله تعاملات فردی و اجتماعی دستخوش تغییراتی شگرف شد که یکی از این مفاهیم همان « اجتماع » است . امروز دیگر اجتماع معنی سنتی خود را تا حد زیادی از دست داده و کم کم « اجتماعات مجازی » جای « اجتماعات حقیقی » را می گیرد و ما نیز ناگزیر به سمت « جامعه شبکه ای » شده پیش می رویم . « جامعه شبکه ای » را می توان شکلی از جامعه‌ تعریف کرد که به گونه ای فزاینده روابط خود را در شبکه های رسانه ای سامان می دهد. شبکه هایی که به تدریج جایگزین شبکه های اجتماعی ارتباطات رو در رو می شوند یا آن ها را تکمیل می کنند . این بدان معنی است که شبکه های اجتماعی و رسانه ای در حال شکل دادن به « شیوه سازمان دهی» اصلی و «ساختارهای» بسیار مهم جامعه ی مدرن هستند(1) از نظر کاستلز، این شبکه ها ریخت اجتماعی جدید جوامع ما را تشکیل می دهند و گسترش منطق شبکه ای تغییرات چشمگیری در عملیات و نتایج فرایندهای تولید، تجربه، قدرت و « فرهنگ » ایجاد می کند. (2). به این ترتیب هیچ بعید نیست که « سبک زندگی » در جامعه ای مثل ایران که همچنان مابین « سنت » و « مدرنیته » در نوسان است متاثر از این فضای جدید عصر رسانه ها شود . با این تفاوت مهم که چون « رسانه » و « فرهنگ رسانه » بطور هم زمان وارد جامعه ما نشده اند ، ممکن است آسیب های به مراتب جدی تری به « سبک زندگی » جامعه ما وارد آید .

نتایج آخرین پژوهش انجام شده در کشور بیانگر آن است که میان عضویت در شبکه های اجتماعی اینترنتی و سبک زندگی جوانان ارتباط مستقیمی وجود دارد . بطور مثال ۶/۳۰ درصد مردان و ۳/۴۱ درصد زنان معتقدند شبکه های اجتماعی اینترنتی توانسته است به میزان بالایی در نوع ادبیات افراد جامعه موثر باشد . همچنین ۵/۴۹ درصد زنان و ۴/۴۱ درصد مردان بر این باور هستند که عضویت در شبکه های اجتماعی اینترنتی در مقادیر متوسط به بالا توانسته است بر سبک پوشش ایشان در جامعه موثر باشد.(3) متاسفانه رسانه‌های اجتماعی و فضای مجازی ، جهانی تازه را پیش روی انسان قرار داده اند، جهانی که بودن در آن گاهی نبودن در جهان واقعی را به دنبال داشته است و این یعنی تغییر در نوع ارتباطات بین فردی و ارتباط بین فرد و جامعه . بدتر اینکه گاهی حضور آدم ها در این دنیای مجازی به مراتب بیشتر است تا دنیای واقعی . اکنون بر اساس پژوهش های انجام شده در ۷ کلانشهر کشور که چند سال پیش انجام شده بود ، تبلیغات رسانه ای، شبکه های ماهواره ای و اینترنت، عامل ۸۰ درصد تغییر در« سبک زندگی » و غربی شدن سبک زندگی خانواده های ایرانی بوده است.(4) این رقم ممکن است در حال حاضر افزایش بیشتری پیدا کرده باشد . حال سوال اینجاست که این زندگی در دنیای مجازی ، ممکن است چه تغییراتی در « سبک زندگی » ما ایجاد نماید ؟ ما در این نوشتار در پی بررسی این موضوع مهم از دو بعد مثبت و منفی هستیم .

الف ) ابعاد مثبت زندگی در فضای مجازی

شاید این عنوان چندان عنوان مناسبی نباشد . بدون شک زندگی یک پدیده کاملا حقیقی است و تصور زندگی مجازی ممکن است برای بسیاری از ما ممکن نباشد اما نمی توانیم این حقیقت را کتمان کنیم که حضور فعال و اثر بخش در دنیای مجازی بخشی از زندگی مردم امروز شده ، از اینرو هیچ اشکالی ندارد اگر بخواهیم تجربه های مثبتی از این حضور را متناسب با آموزه های فرهنگی و یا باورهای دینی خودمان تجربه کنیم .


1- شکل گیری خرد جمعی :

یکی از آموزه های اساسی دین اسلام در زندگی اجتماعی شور و مشورت در انجام امور است (5) به نظر می رسد فردی شدن بیش از حد زندگی باعث شده تا انسان ها به شکل سلول هایی منفرد تصمیم بگیرند و عمل کنند .حال آنکه این رویه ممکن است در دراز مدت به نابودی فرد و آسیب هایی برای جامعه منتهی شود . گمان می کنم فضای مجازی را اگر به درستی بشناسیم ، فضای مناسبی برای بهره گیری از « خرد جمعی » محسوب می شود . به شرط آنکه مشورت کنندگان را تا حد مناسبی بشناسیم و در نهایت از جمع بندی نظرات استفاده کنیم . این یک قابلیت استثنایی برای فضای مجازی محسوب می شود که از قضا متناسب با « سبک زندگی » مورد نظر ما نیز می باشد . اگر از فضای مجازی به درستی بهره ببریم یکی از شاخصه ها و قابلیت های مهم شبکه های اجتماعی مجازی می تواند همین پدیدار شدن « خرد جمعی » باشد . خرد جمعی ، جریان سیال و پویای قوه تفکر و ذهن کاربران حاضر در چنین محیط هایی است که به مثابه یک پردازشگر عظیم، می توانند اطلاعات را پردازش و پایش کنند .

2- گسترش فضای کسب و کار :

یکی از تاکیدات ویژه در « سبک زندگی اسلامی » توجه به « کار » به عنوان یک ارزش است . متاسفانه بی توجهی ما به این موضوع باعث شده تا مفهوم « شغل » جایگزین مفهوم « کسب و کار » شود و با گسترش پدیده بیکاری بسیاری از قابلیت های جامعه به هرز برود . فضای مجازی برای کسانی که قصد دارند تا در دنیای حاضر کسب و کار سالم و پرسودی به راه بیاندازند فضایی مملو از فرصت هاست .


3- جستجوی علم و گسترش دانش :

پیامبر اکرم (ص) چه زیبا فرمودند ؛ « اطلبوا العلم بالصين فان طلب العلم فريضة علي کل مسلم».(6) و شاعر شیرین سخن پارسی چه زیبا حدیث نبوی را در زبان شعر بیان داشتند که « زگهواره تا گور دانش بجوی » . وقتی خوب فکر می کنیم زندگی جدید در فضای مجازی می تواند درهای دانش را در هرساعت از روز و در هر زمان از عمر به سهل ترین وجه بر ما بگشاید و راحت تر از آن می توانیم در این دنیای مجازی به راحتی یافته ها و نتایج دانش آموزی خود را با دیگران شریک شویم . این قابلیتی بسیار دوست داشتنی برای کسانی است که مطالعه و تحقیق جزئی از زندگی آنهاست و ما آن را مدیون همین فضای مجازی هستیم .

4- نزدیک تر شدن دوستان :

یک نکته جالب در باره فضای مجازی همین نوع ارتباطات افراد با یکدیگر است . این البته برمی گردد به فرهنگ مرتبط و همراه با رسانه یا فضای مجازی . به بیان روشن تر فضای مجازی و اینترنت این امکان را فراهم ساخته تا دامنه ارتباطات ما با دوستان و اقوام ، بسیار گسترده تر شود و فارغ از محدودیت های جغرافیایی ، زمانی و مکانی بتوانیم در هر لحظه و هر زمان با دیگرانی که دوستشان داریم در ارتباط باشیم . این دقیقا متناسب با فرهنگ ایرانی و آموزه اسلامی ما است اما متاسفانه وقتی فرهنگ یک وسیله ارتباطی ، همراه با آن وارد یک جامعه نشود می بینیم که زن و شوهر از دو اتاق نزدیک به هم برای یکدیگر پیام های صوتی وتصویری می فرستند . اینجا اشکال از آن وسیله ارتباطی نیست . اشکال اینجاست که کاربر در دنیای مجازی غرق شده و امید نجات برای او نیست .


ب ) ابعاد منفی زندگی در فضای مجازی

همانطور که گفتیم فضای مجازی به شدت « سبک زندگی » انسان معاصر را دستخوش تغییر قرارداده و متاسفانه علی رغم چند نکته ای که دربالا گفتیم حداقل در جامعه خودمان آنچه رخ داده عملا غیر از فضای ترسیم شده در فوق است . به عبارت دیگر ما بیشتر متاثر از جنبه های منفی این دنیای جدید شده ایم و « سبک زندگی » ما به طرز عجیبی متاثر از تهدیدهای فضای مجازی شده تا فرصت ها . این تهدیدها که بطور مستقیم بر « سبک زندگی » ما تاثیر منفی نهاده عبارتند از :

1- تنهایی و انزوا طلبی

« اتن کروس » روانشناس اجتماعی که هدایت یک پروژه تحقیقاتی در زمینه فیس بوک را بر عهده داشته می‌گوید: ما توانستیم لحظه به لحظه در طول روز نشان دهیم ، خلق افراد بر اساس وقتی که در فیس‌بوک می‌گذرانند ، بالا و پایین می‌شود . با همه ‌اینکه گمان می‌رود اینترنت، کاربران خود را به میان افراد و جامعه می‌کشاند و فعالیت‌های جمعی و ارتباطات گروهی را دامن می‌زند ، اما به دلیل پتانسیل اینترنت برای پنهان نگه‌داشتن هویت فردی به گسترش فردیت و تقویت قابلیت‌های فردی و از طرف دیگر به حس انزوا طلبی و احساس تنهایی می انجامد .(7) متاسفانه زنان نسبت به مردان این حس را عمیق تر و بیشتر احساس می کنند .


2- گسترش روابط آزاد

اینترنت به افراد هویتی نامعلوم می‌بخشد، نظارتی، همچون نظارت دنیای واقعی هم بر آن حاکم نیست. همین دلایل باعث می‌شود که افراد دچار نوعی آزادی لجام گسیخته در روابط شوند . زنان و مردان ، دختران و پسران با ورود به دنیای جدید به راحتی می‌توانند با جماعتی ارتباط برقرار کنند بدون آنکه نگران محدودیتهای عرفی ، اخلاقی و یا قانونی باشند . این ارتباط بدون وجود هیچ عامل کنترل کننده ای شکل و هویت تازه‌ای به خود می‌گیرد و ممکن است اتفاقاتی رقم خورد که اولا ممکن است در دنیای واقعی به دلایلی همچون ترس از آبرو، خانواده، جامعه، دین و … هرگز امکان شکل‌گیری آن با این شکل و شمایل وجود نداشته باشد و درثانی ممکن است در گذر زمان ، همان مشکلات ارتباطی رایج در دنیای واقعی بلکه به مراتب بدتر از آن ،را برای این افراد رقم بخورد . این عامل رفته رفته بر سبک روابط افراد تأثیری منفی گذاشته و ممکن است به تدریج سطح و نوع ارتباطات در دنیای واقعی را هم تحت تاثیر قرار داده ، ارتباط آزاد با جنس مخالف را به شکل عادی در آورد که با شیوه « سبک زندگی » ما در تقابل است .

3- تخریب بنیانهای خانواده

نتیجه تحقیقاتی که چندی پیش در دانشگاه آکسفورد انجام شده بود نشان داد ؛ زوج هایی که از فیس‌بوک در ارتباطات خود استفاده می‌کنند رابطه شان آسیب می‌بیند .. اختلافات زناشویی، رواج روابط فرا زناشویی و روابط غیر مجاز را تنها باید بخشی از آسیب های ناشی از زندگی در فضای مجازی دانست که بطور مستقیم « سبک زندگی » ما را مورد تهدید قرار داده است . متاسفانه در دنیای مجازی خیلی زود «شما» تبدل به «تو» می‌ شود و این «تو» گاه تا آنجا پیش می‌روند که به زوال بنیان های خانواده می‌انجامد.


4- مصرف زدگی

متاسفانه « مصرف زدگی » به شدت « سبک زندگی » ما را مورد هجوم قرار داده و در این بین زندگی در دنیای مجازی می تواند نقش مخرب تری داشته باشد . اکنون گروه های تبلیغی مد و فشن تمام تمرکز خود را روی این فضا قرار داده اند و کسانی که زندگی خودرا صرف حضور در این دنیا می کنند به میزان بیشتری تحت تاثیر این تبلیغات قرار می گیرند . در حال حاضر مشاهده می شود که یکی از الویتهای فعالیت برخی از زنان در اینترنت و شبکه های اجتماعی خریدهای آنلاین و عضویت در گروهای تبلیغی و مد و لباس است . به گمانم این ماجرا نه تنها نهایتا به « مصرف گرایی » افراد در جامعه دامن میزند ، بلکه می تواند پیامدهای منفی دیگری را نیز در پی داشته باشد .

5- تغییر فرهنگ ارتباطی

حضور در دنیای مجازی قواعد و ادبیات خاص خود را به همراه دارد . به عبارتی دیگر پس از مدتی منش ، گفتار و رفتار کاربر متناسب با فضای حاکم بر آن فضا یا شبکه های اجتماعی تغییر می یابد و فرد با عضویت در شبکه های اجتماعی ، درگیر نوعی خاصی از فرهنگ ارتباطاتی می شود که نه تنها تکیه کلام ، اصطلاحات جاری و رفتار او را متاثر می سازد بلکه به تدریج رسم الخط جاری جامعه را هم دچار چالش می کند . چیزی که هم اکنون به وضوح شاهد آن هستیم .

6- حیا زدایی

« حیا » مولفه بسیار مهمی در « سبک زندگی ایرانی اسلامی » ماست . متاسفانه باگشتی در دنیای مجازی به وضوح کم رنگ شدن این مفهوم اصیل و مورد احترام در تمام فرهنگ ها را می بینیم و با اندکی فاصله ، عین آن را در دنیای واقعی احساس می کنیم . اکنون رقابت دختران و پسران ایرانی در به روز کردن آلبوم های شخصی خود با عکس های متنوع برهنه و نیمه برهنه ، شبکه های اجتماعی را به نمایشگاه پر پر شدن عفت و حیا تبدیل کرده . این امر همانطور که گفتیم به سرعت پس از عرفی شدن در دنیای مجازی به دنیای حقیقی رخنه می کند .

7- دوری از دنیای واقعی

یکی از آموزه های اصلی در فرهنگ ایرانی و باور دینی مان حضور افراد در مناسبات اجتماعی و مداخله در فرآیند جاری جامعه است که از آن به عنوان عالی ترین نقش فرد در جامعه یاد می شود . این رویکرد حتی در مواردی فارغ از نتیجه به عنوان یک تکلیف مورد توجه قرار می گیرد . حال آنکه گسترش زندگی در فضای مجازی باعث شده تا فرد به عنوان یک کاربر ، ساعت‌ها وقت خود را در کنار کامپیوتر و موبایل سپری کند و تنها عکس العمل او نسبت به رخدادهای جهان واقعی معطوف به بازنشر چند پست باشد . این یعنی فلج شدن بخش فعال و اثر گذار جامعه که میتواند نقش نظارتی خوبی بر عملکرد سایر بخش ها داشته باشد .


جمع بندی :

سخن آخر اینکه متاسفانه رفته رفته دنیای مجازی ، دنیای واقعی ما را تحت الشعاع خود قرار داده و در مواردی حتی در برخی از زندگی ها از دنیای واقعی پر رنگ تر شده . این یعنی آنکه مناسبات زندگی ما در دنیای حقیقی بدون شک متاثر از این رسانه هایی که فرد را وارد دنیای مجازی می کنند خواهد بود . لذا در نگاه اولیه به نظر می رسد که تغییر « سبک زندگی » تغییری لاجرم است اما همانطور که دیدیم نوع این تغییر تا حد زیادی وابسته به نوع عملکرد و سیستم آموزش همگانی جامعه خودمان است.

به هر تقدیر در کشورما خود رسانه ها زودتر از فرهنگ استفاده از آنها وارد شده اند . این به خودی خود یک ایراد و خطر جدی محسوب می شود اما باز هم دیر نشده . برای جلوگیری از آسیب های جدی به سلامت جامعه و تغییر در « سبک زندگی » بطور جدی تاکید می شود تا موضوع « آموزش سبک زندگی » و آموزش بهره مندی درست از فضای مجازی در دستور کار آموزش و پرورش و پس از آن دانشگاه ها قرار گیرد . البته شاید با حرکت سریعی که آموزش و پرورش و آموزش عالی به سمت خصوصی سازی و سرمایه محوری آغاز کرده اند ، این شاید خیالی واهی باشد با اینحال باز هم فرصت برای جبران هست به شرط آنکه اهمیت موضوع به درستی درک شود و هماهنگی لازم بین دستگاه های ذی ربط صورت پذیرد .

---

پی نوشت :

1- قدرت و سیاست در جامعه شبکه ای ، نویسنده ، جان ون دایک ، مترجم ، اسماعیل یزدانپور . مجله رسانه ، تابستان 1384 - شماره 62 صفحه 24

2- عصر اطلاعات : اقتصاد ، جامعه و فرهنگ . نویسنده مانوئل کاستلز . ترجمه حسن چاووشیان. جلد دوم . طرح نو ، تهران 1384 . صفحه 545

3- تأثیر رسانه ها در تبلیغ سبک زندگی غربی با تأکید بر الگوی پوششی غربی، هانیه کیانا و علی اکبر فرهنگی، دو فصلنامه علمی ـ پژوهشی پاسداری فرهنگی انقلاب .سال دوم، 1391 ، شماره ۵، بهار و تابستان ۱۳۹۱

4- تجربه جوانان از زندگی با اینترنت: مطالعه کیفی، فاطمه پاشایی و علی رضا نیکبخت نصرآبادی و خسرو توکل. مجله علوم رفتاری، دوره ۲ شماره ۴، زمستان ۱3۸۷

5- سوره مبارک شورا آیه 38 ( والذين استجابوا لربهم واقاموا الصلاه وامرهم شورى بينهم ومما رزقناهم ينفقون )

6- وسائل الشیعة ؛ ج‏27 ؛ ص27

7- بررسی نفوذ شبکه‌های اجتماعی مجازی در میان کاربران ایرانی . حمید ضیائی پور و سید وحید عقیلی . ره آورد . سال بیستم . شماره 4 . 1389


*: مدرس دانشگاه