ابعاد و تبعات اجتماعی طرح‌های انتقال آب

به گزارش بولتن نیوز، متن این یادداشت که پیش از این در روزنامه شرق نیز منتشر شده، به شرح زیر است:

این سیستم‌ها دارای اندرکنش پویا و غیرخطی با مسائل اجتماعی، سیاسی و امنیتی در ابعاد محلی، منطقه‌ای، ملی و بین‌المللی هستند. همان‌گونه که درنظرنگرفتن تبعات زیست‌محیطی طرح‌های مدیریت منابع آب می‌تواند چالش‌ها و مشکلات فراوانی را در این حوزه ایجاد كند، درنظرنگرفتن ابعاد و تبعات اجتماعی این طرح‌ها نیز می‌تواند مخاطرات و چالش‌های جدی اجتماعی، سیاسی و اقتصادی ایجاد كند.
تاکنون مقالات و یادداشت‌های متعددی درخصوص تبعات اجتماعی خشک‌سالی منتشر شده است. اما یکی از  سؤال‌های اصلی و مغفول‌مانده در عرصه سیاست‌گذاری کلان آب در کشور آن است که تبعات اجتماعی طرح‌های کلان انتقال آب چیست؟ آیا طرح‌های کلان انتقال آب در کنار مزایایی که برای آنها شمرده می‌شود، می‌توانند بحران‌‌ها و چالش‌های اجتماعی را در کشور به‌ویژه در کلان‌شهرهای مقصد ایجاد یا تشدید كنند؟



براساس آمار منتشرشده در ٥٠ ‌سال گذشته، نزدیک به ٣٤‌ هزار روستا و آبادی در کشور تخلیه شده‌‌اند. علاوه‌براین، نزدیک به ٢٥ هزار روستا نیز در شُرُف نابودی هستند. از بین عوامل مختلف برای تخلیه و مهاجرت از روستاها و شهرهای کوچک به شهرهای بزرگ و کلان‌شهرها، دسترسی‌نداشتن به منابع آب، یکی از عوامل اصلی مهاجرت به حاشیه شهرها بوده است. مقصد اصلی بسیاری از این مهاجرت‌ها، مناطق و حاشیه کلان‌شهرهایی است که کمتر با مشکل کمبود آب دست‌وپنجه نرم می‌کنند. برای نمونه، به دلیل خشک‌سالی‌های گسترده در منطقه سیستان در دهه‌‌های گذشته، بخش قابل‌توجهی از جمعیت این منطقه به استان گلستان و شهر گرگان مهاجرت كردند. این موج گسترده مهاجرت و تخلیه روستاها به مناطقی که کمتر با مشکلات آب دست‌ به گریبان هستند، می‌تواند پیامدهای اجتماعی بسیاری از جمله افزایش معضلات حاشیه‌‌نشینی و به‌تبع آن، بروز شغل‌های کاذب و همچنین افزایش جرم و جنایت ایجاد کند که بخش مهمی از مشکلات کلان‌شهرهای کشور را شامل می‌شوند.
براساس آمار رسمی منتشرشده در سال جاری، بیش از ١١ میلیون حاشیه‌نشین در کشور وجود دارند که در مقایسه با آمار سال ١٣٦١، میزان حاشیه‌نشینی در کشور ١٧ برابر شده است. میزان حاشیه‌نشینی در شهر مشهد، به‌عنوان یکی از کلان‌شهرهای مهم کشور، سه‌برابر میانگین کشوری (٣٦ درصد) است. نزدیک به یک‌سوم جمعیت شهر مشهد، یعنی یک میلیون و ٢٠٠ هزار نفر از جمعیت این شهر حاشیه‌‌نشین هستند که برای ساماندهی این معضل، بسته بودجه دوهزار و صدمیلیاردتومانی به دولت پیشنهاد شده است.
تأمین آب کلان‌شهر مشهد یکی از دغدغه‌های همیشگی مسئولان و سیاست‌گذاران کشوری و استانی بوده است. ازاین‌رو، طرح‌ها و پروژه‌های انتقال بین‌حوضه‌ای مختلفی از جمله انتقال آب از دریای عمان به مشهد، انتقال آب از دریای خزر به مشهد، انتقال آب از رشته‌کوه‌های هزارمسجد به مشهد و همچنین خرید و انتقال آب از خارج از کشور هم‌زمان در حال مطالعه یا اجرا هستند. با توجه به مشکلات گسترده کمبود منابع آب و دسترسی‌نداشتن به منابع آب کافی در مناطق شرقی و مرکزی کشور و استان‌های همجوار خراسان، اجرای پروژه‌ها و طرح‌های انتقال آب سبب افزایش مهاجرت به منطقه و به‌ویژه کلان‌شهر مشهد خواهد شد و در آینده‌ای نه‌چندان‌دور مشکلات حاشیه‌نشینی این شهر افزایش خواهد یافت.




باید بر این نکته دقت كرد که سیستم‌های منابع آب،  سیستم‌هایی پویا هستند و تأمین نیاز و تقاضای آب یک منطقه یا یک کلان‌شهر نه‌‌تنها نمی‌تواند مشکلات آب آن منطقه را به ‌طور کامل در میان‌‌مدت و بلندمدت حل کند، بلکه می‌تواند در کوتاه‌مدت، سبب افزایش مهاجرت و در نتیجه افزایش میزان نیاز و تقاضا شود.
مطالعه‌نکردن و درنظرنگرفتن جوانب سیاسی- اجتماعی طرح‌های کلان انتقال آب می‌تواند مشکلات و چالش‌های بسیار مهمی برای شهرهای مبدأ و مقصد ایجاد كند. هرچند که این چالش‌ها و مشکلات را نمی‌توان تنها به شهرهای مبدأ و مقصد محدود كرد، بلکه سایر شهرها و حوضه‌های مجاور و غیرمجاور دخیل و غیردخیل در این حوضه‌ها نیز از تبعات اجتماعی اجرای شتابزده این طرح‌ها مصون نخواهند ماند. طرح‌‌های کلان انتقال آب بین‌حوضه‌ای، اگرچه با توجیه حل بخشی از مشکلات کلان‌شهرهای کشور اجرا می‌شوند، ولی سیاست‌گذاران کشور باید دقت کنند که بخشی‌نگری به این طرح‌ها و مطالعه‌نکردن جامع و همه‌جانبه این طرح‌ها نه‌‌تنها نمی‌تواند مشکلات اساسی این کلان‌شهرها را در میان‌مدت و بلندمدت حل كند، بلکه ممکن است مشکلات و چالش‌های جدی و جدیدی را در حوزه‌های مختلف - از جمله مشکلات و بحران‌های اجتماعی- برای آنها به‌وجود آورد.